Het objecttheater heeft een aantal kenmerken. De voorwerpen zijn er huiselijk en ze worden niet tot leven gebracht zoals in het poppentheater. De theatermakers uit dit genre gebruiken de immobiliteit en evocatieve kracht van objecten om onze waarneming te prikkelen en onze relatie met dagelijkse voorwerpen centraal te stellen. Het is theater met een museale karakter, een oefening in kijken. Banaan en Oestermes van Hotel Modern is daar een goed voorbeeld van.

In het traditionele dramatisch theater worden objecten gebruikt als accessoire of decor. Stel, er staat een kleine designtafel op het podium bedekt met een chique uitziend kunststof tafelkleed waarop een gouden spiegel, een gouden kam en een zakdoek zijn neergezet naast een asbak vol opgerookte sigaretten. Het zou de kamer van een moderne Desdemona uit Othello kunnen voorstellen of een slaapkamer uit een stuk van een moderne Tsjechov of Molière. De combinatie van voorwerpen uit het tafereel is realistisch en op menselijke schaal. De objecten zeggen iets over de sociale klasse en geslacht van personages, de historische context van het stuk en wellicht de tijdstip van de dag. Ze geven de toeschouwer aanwijzingen over het waar, wanneer en wie uit het toneelstuk. Ze verwijzen naar de echte wereld buiten het theater en staan in de fictieve wereld daarom als hulpmiddel. Ze maken het spel van de acteurs herkenbaar en geloofwaardig en zijn aan hen ondergeschikt: het zijn de acteurs/personages die in het middelpunt van de vertelling staan. In het traditioneel theater ligt de kracht van objecten in hun verwijzende eigenschap in dienst van het verhaal.

Evenwaardig aan acteurs

In het objecttheater verwijzen de voorwerpen ook naar het echte leven. Alleen hebben ze, net als in het poppentheater, een andere status. Ze zijn evenwaardig aan de acteur. Met elkaar delen ze het spel als personage, metafoor of beeld. Wanneer in Banaan en Oestermes de actrice Pauline Kalker in haar ene hand een pot knakworst met een aardappel erop omhoog houdt en in haar andere hand een blik asperges met een tennisbal, kijken we als toeschouwer gefascineerd en geamuseerd naar de vreemde objectencombinatie. Ook kijken we naar de actrice die met volle concentratie de voorwerpen probeert neer te zetten zonder ze te laten vallen. Onze focus is afwisselend gericht op de acteur en de objecten.

Een tweede leven

Volgens theaterwetenschapper Jean Luc Mattéoli is het objecttheater ontstaan in de jaren 80 bij de Franse gezelschappen Theatre de Cuisine, Theatre Manarf et Vélo Theatre (1). Voor deze makers is het ensceneren van objecten in het theater een aanklacht tegen de consumptiemaatschappij en de invasie van Europa door producten made in China. Het objectentheater heeft in dat opzicht een politiek karakter. De geënsceneerde voorwerpen zijn vooral huiselijke, uit het echte leven geplukt, alledaagse dingen die iedereen kent. Ze komen uit onze keukens, zolders, grootmoeders kasten, speelgoed- en gereedschapskisten. Ze zijn door de kunstenaars in tweedehandswinkels en op rommelmarkten gekocht. Mattéoli duidt ze aan als objet pauvre, arme object. Hun economische waarde is nihil.
In tegenstelling tot poppen in het poppentheater -die gemaakt zijn voor de voorstelling- zijn de objecten in het objecttheater readymade. Eenmaal in het theater beland zijn ze van de afvalbak en de vergetelheid gered. Verlost van hun utilitaire functie krijgen ze een poëtische rol op het podium, een tweede leven. Een leven aan voorwerpen toekennen impliceert een andere manier om naar de dingen om ons heen te kijken. Objecten krijgen een geschiedenis, een biografie. Bij deze benadering worden ze niet meer als verwerpproducten beschouwd omdat ze snel nutteloos en uit de mode worden geacht. Ze materialiseren de manier waarop de mens zich tot de wereld der dingen verhoudt: in voorwerpen kristalliseert zich onze relatie met esthetiek, met techniek en met onze geschiedenis uit (2). Voorwerpen worden opgewaardeerd.

Evocatieve eigenschap

Maar ze belanden niet zomaar op het podium. Ze worden voor hun theatercarrière zorgvuldig uitgekozen. Voor Christian Carrignon van Theatre de Cuisine moeten de objecten geladen zijn. Ze moeten al gebruikt zijn, geïmpregneerd door hun eerste leven. Dan pas kunnen ze herinneringen en associaties oproepen bij de toeschouwer (3). En het gaat niet alleen om het oproepen van persoonlijke gedachten ook de culturele referenties van de voorwerpen zijn belangrijk. Wanneer in Banaan en Oestermes acteur en beeldend kunstenaar Herman Helle aaiend een opgezet reetje opbrengt denk ik enerzijds aan een knuffel en anderzijds aan de jacht. Die gedachten staan lijnrecht tegenover elkaar. Als hij daarna het diertje met rollen WC papier versiert staat de zeldzaamheid van het beestje tegenover de banaliteit van de WC rol. Het spanningsveld die daarmee wordt gecreëerd is lachwekkend.
De betekenis die wij voorwerpen toekennen en die wij als gemeenschap met elkaar delen is wat de objecten geladen maakt. Objecten zijn de reservoirs van ons collectief geheugen. Het objecttheater gebruikt hun evocatieve eigenschappen en buit ze uit.

Niet tot leven gebracht

Die evocatieve eigenschap wordt des te sterker omdat de voorwerpen niet als antropomorfische wezens worden gemanipuleerd. We worden als toeschouwer niet misleid door de illusie dat het object leeft. Het objecttheater zet meestal onbeweeglijkheid in om het emotioneel en cultureel geheugen van de toeschouwer aan te spreken en te prikkelen. In Banaan en Oestermes brengen de drie acteurs allerlei voorwerpen op die zij op sokkels verspreid in de ruimte neerzetten. Een afwasborstel, een scheerkwast, een inpakdoos van Puma, een oorlogshelm, een pak waspoeder, opgezette dieren, een zwarte veer, een grote zeeschelp en nog veel meer: het gaat hier puur om de objecten zelf. De setting heeft iets van een museum. Het doet denken aan het werk van Marcel Duchamp die readymade tot kunst verhief door ze simpelweg in een museum tentoon te stellen. In Banaan en Oestermes vallen de plastische eigenschappen van de dingen op: hun vorm, kleuren en materiaal en ook hun functionele, iconische en symbolische karakter.

Algoritmes en beeldrijmen

In de voorstelling van Hotel Modern maken de drie acteurs steeds nieuwe objectensamenstellingen. Daarin dagen zij elkaar zichtbaar uit. Voor de toeschouwer lijken de vaak grappige combinaties net zo willekeurig als die van een digitale zoekmachine. Waarom worden een bloemkool, een witte bal en een aardappel bij elkaar gebracht? Wat hebben een scheerkwast, een potje met een cactus en een wc-rol met een bloemkool erop gemeen? Soms hebben de handelingen van de acteurs iets van verkooppraktijken. Na een tijdje valt het je op. De acteurs associëren met beelden, ‘beeldrijmen’ als het ware op de plastische eigenschappen van de voorwerpen (kleuren, materialen en vormen) en op hun evocatieve waarde (betekenis en culturele connotaties). Als de objecten dezelfde kleur of vorm hebben, zijn daarentegen de combinaties ervan evocatief gezien vaak ongebruikelijk. Een opgezette eend en een fles schoonmaakproduct voor toiletpot hebben niet alleen dezelfde vorm, op de fles schoonmaakmiddel staat ook het woord ‘wc-eend’. De ene is exclusief, de andere banaal.
Met Pauline Kalker spreek ik over het maakproces van de voorstelling. Ze vertelt dat Herman Helle in zijn atelier al lang een heleboel bijzondere voorwerpen uit de collectie van zijn familie (overgrootouders, opa’s en oma’s) bewaarde. Die objecten wilde hij ooit een plek geven op het toneel. Na veel voorstellingen te hebben gemaakt op basis van historische gegevens wilden zij nu iets maken zonder anekdotisch verhaal. Banaan en Oestermes is uit een aantal ingrediënten geconstrueerd, legt Pauline Kalker uit. Eén daarvan is de manier waarop een zoekmachine als YouTube associërend de gebruiker leidt van het ene filmpje naar het andere. Het idee van algoritmes wilden de acteurs op toneel brengen. Zo is onder andere het toneelbeeld met alle dozen ontstaan. Herman Helles voorwerpen kwamen in dit concept goed van pas.

Van mens naar mensobjecten

In de loop van de voorstelling wordt de sfeer steeds grimmiger. Naast de dode dieren komen ook doodskopen tevoorschijn in een spel tussen levend en niet-levende materie. Dat gebruikelijke thema uit het poppentheater is in Banaan en Oestermes ook aanwezig. Maar wat ik er vooral zag is de verschuiving van mens naar mensobject. Langzamerhand worden de twee actrices steeds meer objecten. Ze krijgen naast uitvergrote maskers en kostuums ook kunststofledenmaten en ademslangen. Op blokken neergezet verbeelden ze een hybride vorm tussen mens en object. Is dat de toekomst verbeeld? Ik moest sterk denken aan de huidige maatschappelijke discussie over de posthumane mens en de kruisbestuiving tussen mens en robots.
Op reis door tijd en ruimte.

Sinds de jaren 80 heeft het objectentheater uiteenlopende vormen aangenomen. Desondanks blijven, naar mijn idee, bij het huidige objectentheater een aantal oorspronkelijke kenmerken overeind. In Banaan en Oestermes zijn de meeste voorwerpen als objet pauvre te duiden. De objecten zijn geladen door hun culturele referenties. Ze worden aan het publiek getoond maar niet tot leven gebracht. Bewegingsloos zetten ze de hersenen van de toeschouwers aan het werk: als toeschouwer moet je het verhaal zelf maken door onbevangen en nieuwsgierig te kijken. En je reist door tijd en ruimte. Bij iedere sokkel zoom je als toeschouwer in op het ontstaan van vervreemdende stillevens die de drie acteurs zorgvuldig opbouwen. En als je uitzoomt en het uitzicht op alle stillevens krijgt, openbaart zich een verrassend universum met een heldere beeldende rangschikking.

In dat opzicht maak je een denkbeeldige ruimtelijke reis mee. Tevens reis je door je eigen (culturele) associaties, van de weerzinwekkendheid van opgezette dode dieren, de kortstondigheid van wegwerpdingen tot de banaliteit van verpakkingen. Huiselijke voorwerpen worden beeldende kunst. Uiteindelijk reis je via het aanschouwen van opgezette dode dieren tot mensobjecten door verleden, heden en toekomst. Ik vond het prachtig.

(1) L’objet pauvre, Mattéoli Jean-Luc, Presses universitaires de Rennes, (2011)
(2) La vie des objets, BONNOT Thierry, Paris, Maison des sciences de l’homme, (2002)
(3) A la recherche du théâtre d’objet, Christian Carrignon en Jean Luc Mattéoli, Editions Themaa (2009)

zomer 2018

Hotel Modern brengt in Banaan en Oestermes een ode aan het stilleven.

Een kort, dik mes dat wordt gebruikt om oesters mee open te wrikken en hun vlees uit de schelp te halen. Een oestermes dus. En wat heeft dat met een banaan te maken dan, die langwerpige, licht gebogen gele vrucht? “Niet zo heel veel op het eerste gezicht,” grinnikt spullenbaas Herman Helle van theatergroep Hotel Modern. “In Banaan en Oestermes creëren we moderne stillevens door allerlei alledaagse spullen bij elkaar te zetten. We doen een poging opnieuw te leren kijken, geïnspireerd op het schilderkunstige genre van het stilleven, de manier indachtig waarop dat met name in de zeventiende eeuw toeging: een flonkerende roemer naast een schedel die daarbij dof afsteekt, een luxe tinnen teljoor waarop een gekaakte haring ligt. Het waren symbolische, onderrichtende miniatuurvertellinkjes. Op een grote tafel bijeengezet kregen allerhande spullen opeens een andere, soms een diepere betekenis.

“Of denk aan de uitdrukking ‘een schilderachtig landschap’ Vroeger werd een landschap niet als bijzonder ervaren, totdat schilders ze gingen vastleggen. Dat proberen wij in deze voorstelling ook te doen. Op een associatieve wijze brengen we allerhande spullen bij elkaar en bekijken dan of er daardoor iets nieuws ontstaat. We leren opnieuw naar de wereld om ons heen te kijken.”
In Banaan en Oestermes strijden alledaagse gebruiksvoorwerpen, materialen en spullen als een bloemkoolstronk, een bosje peterselie, een stekelige wc-borstel, een oude scheepskist, de schedel van een krokodil en een cowboylaars, om maar lukraak een greep uit de uitstalkast van Hotel Modern te noemen, beurtelings om de aandacht.
“Er zijn spullen bij uit mijn eigen verzameling,” zegt Helle. “Niemand weet het, en het geeft ook niet, maar er zitten spullen bij uit een erfenis van mijn opa, spullen ook met een verhaal. Zoals de twee fezzen die mijn moeder meenam uit Port Said.”

Als in een museum van karton staan in Banaan en Oestermes spullen op een sokkel. Beeldrijm. Drie conservatoren doen verwoede pogingen voorwerpen uit een depot te categoriseren.
“We slaan aan het associëren,” zegt Helle. “Fantasie die op hol slaat. Beschouw het als een tentoonstelling die steeds verandert. Absurdistisch soms. Je kent dat wel, dat de dingen niet kloppen, maar voor je gevoel juist wel. We zijn verwikkeld in een onderling schaakspel. Als de één een zet doet, komt de ander met een tegenzet.” Hij maakt een vergelijking met internet.

“Je kent ze wel, lijstjes op websites, bijvoorbeeld die van YouTube, die je opmerkzaam maken op iets dat je aan de hand van je eerdere keuze waarschijnlijk ook wel de moeite van het bekijken of luisteren waard vindt. Als je dat twee of drie keer achter elkaar doet, dan eindig bij iets totaal anders dan waar je naar op zoek was. Dan drijf je ver weg van de bloemkool waarmee je begonnen bent.”

Hotel Modern is vooral bekend van voorstellingen waarin het met maquettes, minicamera’s en animaties vindingrijke verhalen naar het theater bracht, zoals ‘Kamp’ over de holocaust, ‘Garnalen verhalen’ over de plaag die de menselijke soort is, en ‘Vliegboot Moederschip’. Het drietal trok miniatuurwerelden op door meesterlijke manipulaties met video waarin een peterselie een atoombom kon zijn of een theezeefje een kroonluchter.

“Deze keer zetten we geen video of special effect is in. Maar wel valt er veel te lachen en te gniffelen.” Voorbeelden? Het aantoonbare verband tussen bloemkolen en badsponsjes, een ontmoeting tussen een ballon en een cactus, en de ontroerende schoonheid van een brandblusser. Bij hun duizelingwekkende zoektocht ontdekken ze bij Hotel Modern en passant ook nog eens de woeste, kolkende bron van menselijke intelligentie en creativiteit. Helle: “Bijna een trip.”

4-1-2018

In Banaan en Oestermes blijven de camera’s weg. De essentie van Hotel Moderns dramaturgie wordt echter des te duidelijker.

Kinderspel
Trouwe bezoekers van Hotel Modern weten ongeveer wat ze van het gezelschap kunnen verwachten. Met een camera, geluidseffecten en talloze objecten maken de acteurs illusies die op een projectiescherm tot leven komen. Met die vorm hebben ze inmiddels een rijk oeuvre opgebouwd, variërend van het hilarische Garnalen Verhalen tot Kamp, een gruwelijk portret van het leven in een concentratiekamp. In Banaan en Oestermes is echter geen camera te bekennen. Hotel Modern stapt af van hun formule, en experimenteert met objectentheater dat zich enkel en alleen op de vloer afspeelt.

De setting van Banaan en Oestermes oogt eenvoudig. We zien zes blokken met objecten. De acteurs beginnen een spel, door een voor een objecten te plaatsen en met elkaar te combineren. Als schakers overdenken de acteurs hun volgende zet. Een zo hoog mogelijke combinatie van een paar objecten lijkt het doel te zijn. Ik bemerk aan mezelf dat ik de objecten ga zien zoals ik ze als kind kon zien: niet als simpele gebruiksvoorwerpen, maar als dingen waar je van alles en nog wat mee kan maken. Na een aantal zetten is het kunstwerk klaar. De spelers kijken ernaar, applaudisseren, en beginnen met nieuwe combinaties. Zo wordt dit tafereel een commentaar op kunst: over de absurditeit die het kan hebben, de zelfbevlekking van de kunstscene, maar ook over de vergankelijkheid van kunst. Even is het te zien, daarna is het verdwenen.

Leven in levenloze dingen
Vervolgens wordt de opstelling met de objecten losgelaten, en ontstaat er meer vrijheid om beelden met de objecten te maken. Hier krijgt Hotel Modern ons weer zo ver om ons dingen voor te stellen die er niet zijn. Een bloemkool wordt een stel hersenen als het in een schedel wordt gepropt, een pot pindakaas lijkt niet zo lekker meer als er een toiletborstel in wordt gedipt. Als de acteurs opgezette dieren doorprikken, is er een korte schrikreactie te horen. We weten dat het niet echt is, maar trappen er toch in. Uiteindelijk verschuift de focus op de acteurs zelf, en hun pogingen om zichzelf tot objecten te transformeren. Het levert mooie beelden op – met name Arlène Hoornweg en Pauline Kalker die in hun kostuums lijken te verdwijnen – maar het wordt nergens zo interessant als de suggestie van leven in levenloze dingen. Door te kiezen voor een meer fundamentele vorm in deze performance blijkt dat toch – samen met de humor en verwondering die het oplevert – de grote kracht van het gezelschap.

Hotel Modern had gemakkelijk kunnen vertrouwen op hun succesformule. Ze zijn de enigen in Nederland die op deze manier theater maken, en trekken een publiek aan dat goed bekend is met hun eerdere werk. De keuze om nu niet te voldoen aan verwachtingen en een andere weg in te slaan, getuigt van groot lef. Banaan en Oestermes is een vormoefening die veel ervaren gezelschappen niet meer nodig achten of aandurven. Alleen al daarom is deze performance de moeite waard.

13-11-2017

‘Vreemd als de ontmoeting van een paraplu en een naaimachine op een operatietafel.’ Zo definieerde De Lautréamont het surrealisme. Als dat klopt, zit er veel surrealisme in Banaan en Oestermes, de nieuwe voorstelling van Hotel Modern, waarin de groep de camera’s en projecties voor een keer achterwege laat. Ook dat bevalt prima.

De mens omringt zich met dingen. Heel veel dingen. Bij veel van die dingen staan we maar zelden stil, maar daar maakt Hotel Modern rigoureus een einde aan. Op het podium staan achter en links twee hoge wanden van kartonnen dozen (dozen bergen de belofte van dingen in zich).

In het midden is het strijdperk, op zes van die dozen die de rol van sokkel spelen. Daarop zetten Herman Helle, Arlène Hoornweg en Pauline Kalker om beurten een voorwerp. Als er iemand aan de beurt is, denken de anderen na over een nieuwe zet, alsof ze een schaakpartij spelen.

Ze beginnen, heel logisch en terecht, met hersenen (die later een bloemkool blijken te zijn). Daarna volgen allerlei ballen, potten met knakworsten, asperges en pindakaas, wc-rollen, soldatenhelmen, afwasborstels, een kamerplant, schedels, ballonnen, laarzen, opgezette dieren, een fles wc-eend, schedels en zo’n mal cactusje met een rode bol bovenop. Om maar wat te noemen; er komt nog veel meer uit dozen en doosjes. De verzameling lijkt onuitputtelijk.

Van de geïsoleerde voorwerpen stappen de spelers al snel over op combinaties. Dingen en vormen gaan de concurrentie met elkaar aan, krijgen een relatie, conflicteren of echoën elkaar. Peinzend bedenken de spelers wat er op de nieuwe samenstelling kan volgen. Als het lukt, kijken ze triomfantelijk. Soms applaudisseren ze voor elkaar. De ene verrassing volgt op de andere. Mijn, dochter, die er gevoel voor en verstand van heeft, zei: ‘Je kunt op elk moment een foto maken en dan heb je steeds een goede foto.’

Hotel Modern werd over de hele wereld bekend met hun live animatietheater, waarin bijvoorbeeld de gruwelen van de wereldoorlogen op poppenkastformaat en toch onontkoombaar werden gepresenteerd: in maquettes manipuleren de spelers zelfgemaakte poppetjes, voorwerpen en wat ze verder maar nodig hebben om hun verhaal te vertellen. Met kleine camera’s registreren ze de acties, die op een groot doek worden geprojecteerd.

In Banaan en Oestermes gebeurt alles ter plaatse op een schaal van één op één. Met een voorkeur voor lichte horror en maffe humor, bijvoorbeeld in het sprookje dat Herman Helle vertelt. Ik verdenk het wonderlijke brein van maquettebouwer, absurdist en theatermaker Helle van een groot aandeel in de voorstelling. In de foyer zijn foto’s van hem te zien, met hem op de voorgrond en een betekenisvolle achtergrond. Selfies, maar dan uit de tijd dat het woord nog niet bestond.

Er zijn ongeveer maar twee zaken die niet in dit dynamische museum van alledaagse dingen te zien zijn: een banaan en een oestermes.

4-11-2017