Het voorstelbaar maken van het onvoorstelbare
Na de theatervoorstelling gaat een groot deel van het publiek niet weg. Bovenin de zaal blijven veel mensen zitten en onderaan de tribune blijven mensen staan om te kijken naar het decor dat theatergroep Hotel Modern voor deze voorstelling gemaakt heeft. De theatermakers nodigen het publiek daartoe uit, om het decor te komen bekijken en ook met hen na te praten, vragen te stellen. Hotel Modern heeft een voorstelling gemaakt waarbij het ongepast voelt die te belonen met een staande ovatie.
Hotel Modern maakt voorstellingen met maquettes, wat hen de mogelijkheid geeft het lot van duizenden mensen tegelijk in het theater te laten zien. De voorstelling heet Kamp en het decor is gebaseerd op een combinatie van Auschwitz en Birkenau. Dus niet bedoeld als een exacte kopie, maar wel met de nodige historische elementen om het lot van de gevangenen die in de volgeladen treinwagons bij Auschwitz aankwamen vrij nauwgezet te kunnen uitbeelden. Door alles zo na te spelen, zonder woorden – je ziet de spelers, uittorenend boven het decor, geconcentreerd alles uitvoeren – wordt het routineuze van het vernietigingsmechanisme van de Holocaust zichtbaar gemaakt. Het is juist die routinematigheid die het mogelijk maakte en die tegelijkertijd zo onvoorstelbaar is. In zijn boek ‘Het kwaad: Het drama van de vrijheid’ schrijft de filosoof Rudiger Safranski: ‘Het was juist die industrieel-bureaucratische tenuitvoerlegging die de drempel van de morele scrupules verlaagde. Daaruit blijkt hoe gevaarlijk een mentaliteit van louter efficiency en zakelijkheid kan zijn. Het technisch-industriële complex en de daaraan aangepaste mentaliteit laten de moraal verkommeren. Uiteindelijk wordt het zelfs mogelijk het industriële potentieel in te zetten voor de massaproductie van doden. dat is geen horrorscenario, maar een feitelijkheid, zoals het nationaal-socialisme aantoont. Tijdens de nazi-dictatuur hebben de instituties bewezen waartoe ze in staat zijn. Ze hebben gepresteerd wat Gehlen van ze verwachtte: ze nemen het individu de last van de morele reflectie uit handen en transformeren de misdaad in een arbeidsproces dat uiteindelijk routineus kan verlopen.’
De theatrale effecten die Hotel Modern gebruikt zijn redelijk bescheiden, maar uiterst effectief. Zoals de geluiden die vanuit de speakers te horen zijn tijdens de voorstelling en die de zintuigen van de toeschouwer op scherp zetten. Alleen geluiden van niet-vocale verschijnselen zijn te horen: het geluid van iemand die bezemt, het geluid van de waterige soep die in iemands kom wordt gegoten, het geluid van de ademhaling van iemand die door een gasmasker ademhaalt en het geluid dat het stof, wat Zyklon-B is, gemaakt zou moeten hebben als het van bovenaf een gaskamer in wordt gegooid.
De theatermakers van Hotel Modern filmen tijdens de voorstelling ook wat zij op miniatuurschaal naspelen, zodat alle handelingen voor de toeschouwer goed zichtbaar zijn, geprojecteerd op de muur achter de Auschwitz/Birkenau maquette. Zo krijg je ook de poppetjes die de gevangenen voorstellen uitvergroot te zien: de lichamen zijn van een soort doorzichtig plastic gemaakt waardoor, als ze geen kleren aanhebben, het ijzerdraad dat het poppetje bijeenhoudt zichtbaar is. De koppen zijn wit, met drie gaten voor mond en ogen en iets neusachtigs – allemaal in verschillende verloren uitdrukkingen verstard.
Wat doet zo’n verschrikking uitgebeeld op Madurodam-schaal met de kijker? Doordat het lot van massa’s mensen zichtbaar wordt gemaakt, is er tegelijkertijd veel minder ruimte voor individuele verhalen, wat nog eens wordt versterkt doordat het een woordloze voorstelling is. Maar juist het uitbeelden van het massale en het routineuze van de moordmachinaties van de nazi’s maakt de totale eenzaamheid en machteloosheid van de Auschwitz-gevangene duidelijk. Maar wat de Madurodam-schaal in de eerste plaats doet is het verzachten van het gruwelijke verhaal van Auschwitz. Door deze kunstgreep wordt het letterlijk verkleind. De slachtoffers zijn kleine poppetjes, die zichtbaar worden bespeeld door de theatermakers van Hotel Modern. Tegelijkertijd zorgt de kunstmatige afstand die hierdoor gecreëerd wordt, er juist voor dat het verhaal van de grote verschrikking van de Holocaust zo verteld kan worden dat het invoelbaar wordt: door de kunstmatige afstand ontstaat er ruimte voor de toeschouwer om zich het verhaal te kunnen voorstellen. Zo legt deze voorstelling gelijk een principe van de verbeelding bloot: om een onvoorstelbaar grote verschrikking over te brengen helpt het om haar eerst te verkleinen, afstand te creëren. In de voorstelling Kamp wordt zij zo letterlijk hanteerbaar gemaakt. Het zichtbaar zijn van de spelers tijdens de voorstelling is daarbij een troost: de handen die zorgen dat de verschrikking op de toneelvloer wordt uitgespeeld, zijn tegelijkertijd de handen van de mensen die het drama willen navertellen, die het belang ervan inzien dat het niet vergeten wordt.
01-03-2012
