Hollandse hebzucht in Indonesië

Theatergroep Hotel Modern verbeeldt in Ons Wereldrijk hoe de Hollanders hun handelsimperium vestigden in de Indonesische archipel. Een geschiedenis van geweld en dubbelhartigheid in kleurrijk en fantasierijk spel.

De chaos van een vuurgevecht. Geweerschoten knallen oorverdovend in dodelijke salvo’s. Wolken kruitdamp benemen het zicht op de handelingen, maar wanneer die even optrekken is te zien hoe effectief de geweren zijn. Links en rechts liggen bebloede slachtoffers, naast mannen ook vrouwen en kinderen. De mannen zijn hooguit gewapend met speren en strijdknuppels, geen partij voor de aanvallers. Het is geen scène uit een actiefilm, maar uit de nieuwste voorstelling van het Rotterdamse theatergezelschap Hotel Modern, getiteld Ons Wereldrijk. Het eerste deel van wat een drieluik moet worden over de rol van Hollandse kolonisatoren in Indonesië. Die zijn herkenbaar aan schapenkoppen. Zeeslagen, hinderlagen, de oogst van specerijen, onderhandelingen en dubbelhartigheid, dubbelspel en intriges, de rijkdom van vorstendommen, Hollandse hebzucht. Het komt allemaal voorbij in Ons Wereldrijk. Theatergezelschap Hotel Modern is bekend doordat het sinds 2001 voor zijn verhalen gedetailleerde maquettes bouwt die via camera’s worden geprojecteerd op een groot scherm, onder meer voor voorstellingen over de lotgevallen van een Franse soldaat in de Eerste Wereldoorlog en het leven in een naziconcentratiekamp.

Het eerste deel van Ons Wereldrijk omspant de periode tussen het begin van de zeventiende eeuw en 1670, waarin de VOC zijn handelsmonopolie opbouwde in de archipel. Het is een geschiedenis waar beeldend kunstenaar Herman Helle van Hotel Modern zich persoonlijk bij betrokken voelt. ,,Mijn ouders zijn in Indonesië geboren”, zegt hij. ,,De grootouders van beide kanten waren daar vanuit Nederland naartoe gegaan. Ik ben dan wel in de polder opgegroeid, maar we kregen thuis de tempo doeloe mee. Mijn ouders wilden dat wij net zo’n mooie jeugd zouden hebben als zij gehad hadden. We liepen op blote voeten. We aten Indisch. Mensen die uit Indië kwamen, kwamen bij ons over de vloer. Ik wist niet beter of we waren Indisch. Mijn ouders waren geen indringers en wat mij betreft hebben ze recht op hun mooie jeugd. Dat mooie verhaal botst wel met de historische werkelijkheid. Daar waren heel wat zwarte kanten aan. Dat maakt het ook rete-interessant. Maar wat doe je in godsnaam met zo’n erfenis?”

De voorstellingen van Hotel Modern hebben vaak een persoonlijke component. Zo is Kamp gebaseerd op de ervaringen van de familie van Pauline Kalker in concentratiekampen. Arlène Hoornweg verwerkte het overlijden van haar moeder in De Baard van God. Helle vroeg zich lange tijd af of hij zijn eigen familiegeschiedenis in een voorstelling moest gebruiken. ,,Tempo doeloe is wat ik ken, maar dat is al honderd keer verteld”, zegt hij. ,,Je kunt het hebben over de onafhankelijkheidsoorlog, maar het is veel interessanter om te kijken wat daaraan ten grondslag heeft gelegen. Daarvoor moet je helemaal terug naar het begin. We hebben gekozen voor het moment in de vroege zeventiende eeuw dat de Hollanders Ambon overnamen van de Portugezen. We eindigen in het Batavia van 1670, toen de VOC het monopolie op de specerijenhandel verworven had. Dat verhaal wilden we vertellen, vanuit het perspectief van de Indonesiërs.”

Om zich een beeld te vormen van de gebeurtenissen en van de leefomstandigheden van verschillende bevolkingsgroepen in die periode gingen ze te rade bij historische bronnen en spraken ze met historici. Dat maakte het werk niet gemakkelijker. ,,Waar je gek van wordt, is wat je allemaal niet weet. Gravures van dorpen op Ambon laten sterk vernederlandste woningen zien. Op Banda, ooit de enige plek waar de muskaatnoot geoogst werd, heeft Jan Pieterszoon Coen de hele cultuur weggevaagd. Van daaruit werd al lang wereldwijde handel gedreven in die specerij. Ze moeten dus rijk gekleed geweest zijn. De dorpen die we in onze maquettes gebouwd hebben, zijn gebaseerd op andere Molukse eilanden. Maar ook voor een scène aan het hof van Mataram op Java vroegen we ons af hoe het eruit gezien heeft, wat voor kleding de mensen droegen. Je bedenkt van alles, maar je krijgt nergens een bevestiging dat het in werkelijkheid ook zo was.”

Hotel Modern bouwde een jaar aan de maquettes van Ons Wereldrijk. Ook de muziek en de geluiden die de scènes ondersteunen en van sfeer voorzien, zijn met zorg samengesteld, door Arthur Sauer. ,,Je hebt geen idee van de muziek uit die tijd, hoe een markt klonk. Je kunt daar niet even opnamen gaan maken. Er zit altijd wel zo’n knallend brommertje bij. Hotel Modern heeft gekozen voor een aanpak die in de buurt komt van een documentaire. Ik heb daar sfeerklanken onder gezet, met nadruk op hoge geluiden als er goede dingen gebeuren. Lage geluiden duiden het kwaad aan. Verder heb ik zoveel mogelijk geluiden van insecten en vogels gezocht die horen bij de eilanden waar de scènes zich afspelen. Het meest geslaagde vind ik het geluid van een Portugees schip dat zinkt in een zeeslag. Dat kon niet in beeld gebracht worden. Daar heb ik brekende bamboestengels voor gebruikt. Allemaal korte kraakjes, die ik in veel lagen gestapeld heb, soms ook een beetje uitgerekt. Daar heb ik tien dagen over gedaan.”

9-1-2020