Hotel Modern brengt de kolonisatie van Indonesië in miniatuur (en tot in detail) in beeld

Mariana Duarte, Público, 7 oktober 2023

Het Nederlandse theatergezelschap keert terug naar FIMP (Festival Internacional de Marionetas do Porto, red.) met Ons Wereldrijk en legt een van de minst bekende episodes van het Europese kolonialisme bloot. Deze zaterdag en zondag in Campo Alegre Theater.

Hotel Modern ensceneert graag materiaal dat een krachtige impact heeft – visueel en thematisch. In het indrukwekkende decor met een overdaad aan maquettes, materialen en poppen die tot in de kleinste details zijn geconstrueerd, creëren ze scènes.

De eerste internationale hit van het Nederlandse trio was De Grote Oorlog uit 2001, waarin ze de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog nabootsten. Hun productie Kamp uit 2005, die het dagelijks leven in het nazi-concentratiekamp Auschwitz-Birkenau opriep, was geworteld in de familie ervaringen van een van de leden van het gezelschap. Ze voerden dit stuk op tijdens FIMP in 2020.

Meer recent portretteren ze in Ons Wereldrijk de eerste hoofdstukken van de Nederlandse kolonisatie van de Indonesische archipel, die zich afspeelde van 1600 tot 1680. Dit stuk, dat opnieuw werd geïnitieerd door de familiegeschiedenis van één van de leden, belicht een van de periodes van Europees kolonialisme die het vaakst onder het tapijt worden geveegd.

Het is met Ons Wereldrijk dat Hotel Modern nu terugkeert naar FIMP, deze zaterdag en zondag in het Gemeentelijk Theater Campo Alegre. Het laat zien hoe de markt voor specerijen (met name nootmuskaat, kruidnagel en peper) de Nederlanders in staat stelde een machtig en weelderig commercieel imperium op te bouwen – een imperium dat uiteraard, zoals elke koloniale geschiedenis, ten koste ging van het bloed en zweet van inheemse volkeren.

Ze leden slavenarbeid op nootmuskaatplantages; het doden van degenen die in opstand kwamen, met inbegrip van de genocide op het Banda-volk; de verkrachting van vrouwen, met als gevolg dat tientallen kinderen in weeshuizen worden achtergelaten; de uitroeiing van religies, talen en gewoonten; de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen; en de verarming van de lokale bevolking. In West-Europa bereikte de Nederlandse schilderkunst haar hoogtepunt dankzij geld dat van de andere kant van de wereld werd gestolen. (Om de bagage van deze geschiedenis en haar erfenissen in het heden begrijpen [want niets van dit alles blijft onschuldig in het verleden, achter ons] lees Amitav Ghosh’s recente boek The Nutmeg’s Curse: Parables for a Planet in Crisis.)

Om deze wereld in Ons Wereldrijk op te roepen, toont Hotel Modern ons kanonnen die vuren, schepen die zinken en dorpen die in brand staan, maar ook intriges, gewelfde ambities en onderhandelingen over de verkoop van specerijen en zielen aan de duivel. ‘We wilden het verhaal zoveel mogelijk vertellen vanuit het perspectief van de Indonesiërs, en de Nederlanders portretteren als ‘aliens’ die de controle over hun territorium overnamen’, legt Pauline Kalker, performer en co-maker bij Hotel Modern, uit in een interview met Público.

Portugal en Japan in de mix

Uitgevoerd en letterlijk ‘gemanipuleerd’ door Pauline Kalker, Herman Helle en Arlene Hoornweg, de drie centrale figuren in het gezelschap, is Ons Wereldrijk het resultaat van een onderzoek waarbij het trio Indonesische kunstenaars, historici en vrienden, maar ook Nederlanders van Indonesische afkomst raadpleegde en betrekt. Onder hen kunstenaar Irwan Ahmett, gevestigd in Jakarta; geluidsontwerper Tomy Herseta, die ‘hielp bij het schrijven van de delen van het script waarin het Indonesische volk de rol speelt.

en historicus Ron Habiboe van de Molukken (Molukken), die samen met kunstenaars Henry en Joshua Timisela het gezelschap ondersteunde bij de voorbereiding van het bijbehorende programma over de Molukse bevolking in Nederland. ‘Een andere belangrijke informatiebron van ons was De geschiedenis van Hitu, geschreven in de 17e eeuw door Ridjali, een Molukse imam’, vertelt Arlene Hoornweg.

Maar het begon allemaal met het verhaal van de ouders van Herman Helle. Ze zijn geboren in het toenmalige Nederlands-Indië. Toen deze gebieden tijdens de Tweede Wereldoorlog werden binnengevallen door Japan, dat grote delen van Azië probeerde over te nemen, werd Helle’s vader ingelijfd bij het leger. Hij was 19 jaar oud en zijn missie was om op Japanse vliegtuigen te schieten. Het was een oorlog waarin Nederland werd verslagen, met als gevolg het verlies van zijn 300 jaar oude koloniale rijk. Indonesië valt tijdelijk onder het juk van de Japanse overheersing, totdat ze ook het gebied verlieten met de komst van de Indonesische Nationale Revolutie van 1945-1949 en de daaropvolgende onafhankelijkheid. Deze Tweede Wereldoorlog eiste slachtoffers aan verschillende kanten.

Het is ‘zeer belangrijk’ om deze nationale première naar Portugal te brengen, naar een land met zijn eigen koloniale geschiedenis en wonden,

In Ons Wereldrijk zien we kanonnen afvuren, schepen zinken, dorpen in brand steken en onderhandelingen over de verkoop van specerijen en zielen aan de duivel

De vader van Herman Helle bracht drie jaar door in een dwangarbeiderskamp onder Japans bewind. ‘Hij vertelde me er bijna niets over, maar hij liet me wel in zijn dagboeken kijken’, zegt de kunstenaar. ‘Toen ik ze las, kwam ik te weten over de dwangarbeid en de honger, en dat hij op zijn verjaardag een goede vriend voor eigen ogen zag executeren. Kort na de Tweede Wereldoorlog brak de onafhankelijkheidsoorlog uit en deserteerde mijn vader – die gebeurtenis verbeelden we in het stuk’, vertelt Helle. ‘Hij schaamde zich er nooit voor dat hij gedeserteerd was. Hij had geen trek in de zoveelste oorlog.’

Hotel Modern wilde in eerste instantie een werk maken over de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog, ‘het grootste conflict dat Nederland nooit heeft uitgevochten’. In plaats daarvan koos het trio ervoor om verder terug te gaan, naar de ‘oorsprong van dit alles’. Gezien de onmogelijkheid om alle 17.000 eilanden van de Indonesische archipel na te bootsen, richten ze zich op drie van de meest de pijnlijkste punten in het Nederlandse koloniale streven: de eilanden Java, Banda en Ambon. Banda en Ambon behoren tot de Molukken, en Ambon was in die tijd in handen van (verrassing!) de Portugezen. Ze werden verdreven door de gewapende kooplieden van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, de VOC, die in het leven was geroepen om mede-Europese kolonialisten op de handelsroute van de regio uit te roeien.

Educatief aspect

Ons Wereldrijk is verdeeld in drie delen. De eerste is het familieverhaal van Herman Helle, en hij vertelt zichzelf. Daarna volgt de Nederlandse verovering van de Molukken, ‘verteld vanuit het perspectief van Orang Kaya van Hitu, een belangrijke leider op Ambon’, vertelt Pauline Kalker. De derde is ‘een episch verhaal over de manier waarop de Nederlanders verdeel-en-heers-tactieken gebruikten om de macht op Java te grijpen’. Het stuk eindigt met ‘de opkomst van een nieuw deel van de bevolking, bestaande uit mensen van gemengde afkomst.

Zonder afbreuk te doen aan de artistieke impuls en de kenmerkende modus operandi van de voorstelling (gebaseerd op theater, film, performance en beeldende kunst) heeft het project duidelijk een educatief aspect, zeker als je bedenkt hoe weinig bekend en besproken deze geschiedenis is – in Nederland of elders. In Portugal is het debat over het kolonialisme in de regio nog maar de eerste stappen aan het zetten en verloopt het met een opeenvolging van struikelblokken en stiltes.

‘De meeste mensen in Nederland weten niet veel over de Banda-genocide, behalve mensen van Molukse afkomst. Scholen besteden er weinig aandacht aan’, zegt het bedrijf. ‘We staan nog maar net aan het begin van de confrontatie met ons koloniale verleden. De huidige focus ligt vooral op de Atlantische handel in slaafgemaakten, waarin ook Nederland een belangrijke rol speelde. Onze koning heeft daar onlangs excuses voor gemaakt, en voor het geweld dat de Nederlandse koloniale troepen hebben gebruikt tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog, die werd geaccepteerd.

Wel getuigen ze van enkele inspanningen om het bewustzijn in de kunsten te vergroten: ‘Er zijn hier veel kunstenaars die historische slavernij aan de orde stellen, en verschillende theatermakers richten zich meer in het algemeen op de Nederlandse koloniale tijd.’ Parallel aan Ons Wereldrijk maakte het gezelschap een voorstelling voor een jonger publiek onder de titel Peter Pepper, met voorstellingen op scholen, om de geschiedenis van de kolonisatie van Indonesië ’toegankelijk’ te maken voor kinderen vanaf acht jaar.

Hoe trek je het publiek naar binnen?

De technische en narratieve mechanismen die het bedrijf gebruikt – het publiek bekijkt zowel de ‘making of’ als de resulterende videoprojectie tegelijkertijd, in real time – bevorderen ook een meer onderzoekende en luchtige betrokkenheid bij een gewichtig en complex onderwerp.

‘Door het gebruik van maquettes kunnen we grote thema’s letterlijk en figuurlijk op het toneel brengen. Het publiek kijkt toe hoe we miniatuurscènes maken die we live op een groot scherm projecteren, en ziet hoe realistisch ze zijn. Het feit dat ze hun eigen fantasie moeten investeren, trekt hen in het verhaal en betrekt ze erbij’, zeggen de kunstenaars. ‘Het is voor ons een prachtige manier van werken, want het maakt bijna alles mogelijk. We kunnen speciale effecten hebben, zoals explosies, onderwaterscènes en duizenden figuranten – want de poppen zijn slechts acht centimeter hoog. We kunnen de camera’s gebruiken om door iemands ogen naar de wereld te kijken, waardoor een krachtig gevoel van intimiteit ontstaat.’

Hotel Modern maakt gebruik van een breed scala aan materialen: ‘Klei, plastic, karton, souvenirs, fotokopieën… De lijst is lang. We maken ook zeer gedetailleerde poppen.’ Ze geven toe dat het een enorme logistieke puzzel is om alles vlekkeloos te laten verlopen, van het samen laten bewegen van alle poppen tot het timen van de camera-cuts en geluidssignalen’.

De muziek en geluidseffecten, essentieel voor de dramaturgie en het ritme van het stuk, worden live georkestreerd door componist Arthur Sauer, die al lang met het gezelschap samenwerkt. ‘Ik denk dat het beste geluid dat ik heb weten te maken is wanneer een Portugees schip zinkt tijdens een zeeslag. Het was niet mogelijk om het visueel in beeld te brengen. Ik gebruikte het geluid van brekende bamboestokken – ik construeerde veel korte scheuren, waarbij ik sommige uitrekte, in verschillende lagen. Het kostte me tien dagen’, zei Sauer.

Voor Hotel Modern is het ‘zeer belangrijk’ om deze nationale première naar Portugal te brengen, een land met zijn eigen koloniale geschiedenis en wonden. ‘In dit opzicht lijken de geschiedenissen van onze landen veel op elkaar’, zeggen ze. ‘Het is goed om deze kwestie in een bredere Europese context te bekijken’, aangezien ‘kolonialisme een business was waarin veel Europese landen werden samengebracht in een giftige politieke competitie die geworteld was in hebzucht’. Het openen van de ‘donkerste hoofdstukken’ van deze geschiedenis is een proces dat moet worden voortgezet