Ontpoppen en verbeelden
Ergens tussen poppenspel, objecttheater en vernuftige houtje-touwtje-effecten in weet theatergroep Hotel Modern de gruwelijkheden van onze VOC-mentaliteit in schokkende beelden te vangen. Welkom in Ons Wereldrijk, in een van oorlogsdaden vergeven miniatuuruniversum.
De Rotterdamse theatergroep Hotel Modern maakt met Ons Wereldrijk invoelbaar hoezeer meedogenloos het kolonisatieproces van Indonesië destijds moet zijn verlopen. Met behulp van maquettes en de inzet van videocamera’s spelen zich groteske veldslagen af op een groot beeldscherm. Het bloederige strijdtoneel mag zich bij Hotel Modern dan wel ogenschijnlijk op minuscule schaal afspelen – de uitwerking ervan is even aangrijpend, verbijsterend als verstrekkend.
Een oude schoenendoos. Herman Helle (1953), kernlid van Hotel Modern, diept een stuk of wat poppetjes op, soms in een rijtje naast elkaar staand, vastgelijmd op een bodemplaatje. De doos, o romantiek, heeft hij vanuit vaste standplaats Rotterdam onder zijn arm meegenomen naar Museum Sophiahof, annex Indisch Herinneringscentrum in Den Haag. Gretig stalt hij ze na afloop van Café Riboet, de plaatselijke tempo doeloe op zondagmiddag, uit op het podium. Daar had hij eerder die middag verteld over het maakproces van Ons Wereldrijk. Meteen drommen bezoekers gefascineerd samen rond zijn maaksels.
De Indonesische archipel
Het verhaal van Ons Wereldrijk begint in de zeventiende eeuw. De ‘speelvloer’ bestaat uit drie tafels. Als Ambon, Banda en Java symboliseren ze samen de Indonesische archipel. Op die enorme ‘speeltafels’ zijn er dorpen, rijstvelden, oerwouden, zeeën en plantages. Mensen zijn er poppetjes van nauwelijks acht centimeter groot. Er zijn mannen bij met langwerpige hondenkoppen en een witte kraag, zeventiende-eeuwse Nederlanders uit de VOC-tijd. Terwijl Javaanse prinsessen eeuwenoude hofdansen uitvoeren en op markten kruidnagel, nootmuskaat en peper wordt verkocht, meren ‘ondernemende’ Nederlanders met hun machtige zeilschepen en huurlegers aan bij de eilanden. We zien en horen kanonnen bulderen, schepen zinken, dorpen in vlammen opgaan en vorsten die niet alleen hun specerijen maar ook hun ziel aan de Nederlanders verkopen.
Ons Wereldrijk is een verhaal over manipulatie en het tegen elkaar uitspelen van partijen, met veel kanonnen als stok achter de deur, vertelt Helle. ‘Aanvankelijk wilden we enkel een voorstelling maken over de politionele acties, trouwens een eufemisme voor wat met de onafhankelijkheidsoorlog wordt bedoeld. Want was Nederland nog maar net zelf van het juk der overheersing bevrijd, ging het zelf op oorlogspad in Indonesië. Gaandeweg het maakproces werd duidelijk dat we niet anders konden dan bij het echte begin van de strijd te beginnen: de kolonisatie.’
Voor rust en vrede
De inspiratie voor Ons Wereldrijk komt voort uit de ervaringen van Helle. Zijn voorouders zijn in Nederlands Indië geboren, diens overgrootvader Pieter Helle was kapitein op De Johanna, een fregat dat in 1891 werd gebouwd in Alblasserdam. Maar er is meer. ‘Deze voorstelling heb ik gemaakt om meer rust en vrede te krijgen met mijn eigen geschiedenis,’ vertrouwt Helle me na afloop van Café Riboet toe. ‘Ik had voor mijn gevoel altijd een rare verhouding tot Indië. Oké, mijn ouders zijn Indisch en de onuitgesproken heimwee was in hun nabijheid altijd enorm voelbaar. Maar ik heb blonde manen en dus wuifde ik voor mezelf mijn Indische afkomst graag weg. Ik schaamde me er zelfs voor. Pas nu, en met name sinds het overlijden van mijn vader, bemerkte ik dat met zijn heengaan er ook iets in mezelf is weggevallen, dat de bodem van het ‘Indische’ onder me weggeslagen is. Zonder hem wist ik opeens niet meer wat er van dat Indische van me overbleef. Juist door naar het beginpunt terug te gaan en bewust niet de tempo-doeloetijd als uitgangspunt te nemen, kan ik beter begrijpen dat mijn ouders daar geboren zijn. Daarom wil ik weten hoe de Hollanders in Indië belandden, en hoe mijn ouders er opgroeiden.’ Inmiddels is hij ‘ontpopt’. ‘Door gesprekken met Indische mensen, die me na afloop van de voorstelling aanspreken, voel ik nu een band. Ik kan mijn erfenis nu open tegemoet treden. Maar Indisch blijft een moeilijk woord. Mijn ouders zijn Indisch, ik niet. Ik heb nu, door deze voorstelling en de vele ontmoetingen voor mezelf een basis kunnen leggen. Ik beschouw het als thuiskomen.’
De makers
Ons Wereldrijk is van Hotel Modern & Arthur Sauer, zegt Helle. ‘We hebben de voorstelling samen met hem gemaakt. Het geluid van onze componist en Gerauschmacher is een belangrijk deel van de magie van de voorstelling. Met hem hebben we ook De Grote Oorlog gemaakt en de techniek van de liveanimatie ontwikkeld.’ De kern van Hotel Modern bestaat naast Herman Helle uit Arlène Hoornweg en Pauline Kalker.
De praktische realisatie
Helle: ‘Op het podium bouwen we maquettes van landschappen en steden. Die worden bevolkt door duizenden personages, poppetjes van acht cm. We manipuleren ze en de scènes die we met ze spelen filmen we met minicamera’s. De beelden worden direct op bioscoopformaat geprojecteerd, een componist voorziet ze live van een soundtrack. We laten vulkanen uitbarsten met behulp van haargel en rookmachines, maar willen toch ook de schoonheid van de eilanden laten zien. Er zat soms een sinistere kant aan onze zoektocht. Zo was folteren vast onderdeel van de verhoortechnieken in de zeventiende eeuw, en daarom hebben we ons verdiept in foltermethodes om die uit te kunnen beelden. Op ons atelier in Rotterdam-Delfshaven waren veel kunstenaars aan het werk: er werden honderden poppetjes gemaakt en miniatuur oerwouden, rijstvelden, forten en paleizen.’
De oorlog in Hotel Modern
Voorstellingen van Hotel Modern beginnen vaak bij een persoonlijke fascinatie. Toen Herman als dienstplichtig soldaat in het leger zat moest hij oefenen met mitrailleurschoten. Tot zijn schrik ontdekte hij dat het voor hem een even geweldige als verwarrende ervaring was. Daarop vroeg hij zich af hoe het zou zijn om als soldaat in een oorlog te zitten. Het bleek achteraf het beginpunt voor De Grote Oorlog, waarin Hotel Modern de loopgravenstrijd van 1914-1918 in België en Noord-Frankrijk verbeeldde. Ook voor Kamp, waarin Hotel Modern een dag en een nacht in een nazi concentratiekamp uitbeeldt, was er een persoonlijke aanleiding: de grootvader van Hotel Modern-kernlid Pauline Kalker is overleden in Auschwitz. Kalker: ‘We wilden de omstandigheden reconstrueren waarin hij is gestorven.’ Hotel Modern speelt Kamp elke 4 mei ’s avonds in Theater Rotterdam.
juli 2020
