Niemand wist meer wie de zeventiende-eeuwse Jan Janszoon was, tot nu: Andere Tijden maakte een vierdelige serie over de Haarlemse zeeman.

Waarom is er in de negentiende eeuw, toen nationalisme alom in brons werd gegoten, geen standbeeld op de Grote Markt neergezet voor zeventiende-eeuwse Haarlemmer Jan Janszoon? Als iemand Balkenendes VOC-mentaliteit had, dan hij. Misschien omdat ze daar in 1856 al L.J. Coster, de fictieve Hollandse uitvinder van de boekdrukkunst, hadden neergezet. Of omdat hij kaper was – al zat men daar toch ook niet mee bij Piet Hein en die andere kapiteins die van de Staten Generaal vrijbrieven kregen om ‘legaal’ te jatten. Of omdat hij moslim werd. Marokkaan. En piraat werd, zonder kapersbrief. En ook Hollandse zeelui tot menselijke buit maakte. Dat zou inderdaad afdoende verklaring zijn, maar belangrijker lijkt me dat nauwelijks iemand nog wist wie hij was. Dat verandert pas radicaal doordat Andere Tijden een nu lopende serie over Haarlemse Jan heeft gemaakt. En wat voor eentje. Vier keer vijftig minuten over een nagenoeg onbekende zeventiende-eeuwse zeeman. Chapeau.

Verdienste van het project is dat we niet alleen kennis maken met een uitzonderlijke en verbluffende biografie, maar in een moeite door heel wat sociaal-economische, cultuurhistorische, politieke, maritieme, militair-historische informatie meekrijgen. En slavernijgeschiedenis. In hapjes en brokken toegediend door een keur van internationale historici. Aan een ketting geregen door de gids in het geheel: Abdelkader Benali. Daarbij geholpen door Jan zelf, die zich Moerad Raïs ging noemen. Want kosten, moeiten, methoden noch technieken zijn gespaard. Jan als verteller wordt belichaamd door acteur Aus Greidanus sr., zijn dochter Liesbeth door Gaite Jansen, zijn (vermoedelijke) zoon Anthony van Salé door Iliass Ojja. Regelmatig worden zeventiende-eeuwse scènes door vermaard Hotel Modern gespeeld, dat onder veel meer poppenspel en beeldende kunst combineert. Zo zijn we dankzij hen aanwezig bij het beleg van Haarlem, in keukens waar ratten worden bereid tegen hongerdood, bij zeeslagen, rooftochten, op de slavenmarkt en nog zo wat. Verder is er fraai gebruik van andersoortige animatie, van oude prent en schilderij. Maar vooral wordt volop naar relevante locaties over de wereld gereisd in het spoor van Jan en diens veronderstelde zoon: Haarlem en Veere, maar ook Ierland, IJsland, Marokko (Salé, naast Rabat) en Oualidia aan de Westkust. Plus agrarisch Manhattan en Brooklyn met Anthony. Alleen in toenmalig Osmaans Algiers, ook lang Jans thuishaven, kregen de makers geen toestemming van de overheid.

Het is echt een opzienbarend verhaal waar ‘van schoenpoetser tot miljonair’ nog klein geld bij is. Want ‘van Haarlemse zeeman tot grootadmiraal van Salé (Rabat) en gouverneur van Oualidia’ is financieel misschien vergelijkbaar, maar de culturele component, gelegen in een extreem succesvolle migratiegeschiedenis, maakt het tot buitencategorie. Haat tegen Spanje heet de eerste aflevering en die is goed verklaarbaar door genoemd beleg, 1572-1573, dat hij als peuter meemaakte. Gruwelhonger gevolgd door massa-executies die bijna elk gezin troffen zullen hem mee gevormd hebben. Hij ging jong naar zee, maakte razendsnel carrière, kreeg een eigen schip waarbij die haat een grandioos verdienmodel werd: het kapen van Spanjolen (en anderen). Helaas kwam er een Twaalfjarig Bestand waardoor de focus moest verlegd. Die liep naar Noord-Afrika, via Algiers naar Marokko (waar ze sinds de verdrijving van de ‘Moren’ ook een pesthekel hadden aan Spanjaarden) en behelsde hervatte kaperij op de Middellandse Zee tot en met verbluffend verre overvallen op land in het verre Noorden. Want Jan werd uiteindelijk niet alleen diplomaat en topbestuurder, hij was ook slavenjager. Niet in Sub-Sahara-Afrika, zoals veel Arabieren en medemoslims (waarover niet wordt gerept), maar wel op de Middellandse Zee en in veel noordelijker christenstreken.

De hoofdvertelling is fascinerend en gruwelijk, maar details zijn juist om te smullen. Leuk bijvoorbeeld om in het Haagse Nationaal Archief historicus Ghizlan El Hachimi tegen te komen. Polder-Marokkaanse zonder twijfel, die daarom vast Arabische documenten zal vertalen, denk je. Maar nee: zij heeft geheid paleografie als bijvak gedaan en ontcijfert juist die zo lastig leesbare zeventiende-eeuwse Hollandse handschriften: steden die de Staten Generaal vragen om losgeld te betalen voor gekaapte zeelui in Barbarije bij voorbeeld. Haar korte optreden maakt haar in een moeite door tot evenknie van Jan: succesvolle migratie, maar dan in omgekeerde richting (net als Abdelkader). En wat te denken van de stadsgids die ons niet alleen alles weet te vertellen over zeventiende-eeuws Haarlem maar ook over Jans biografie. Zijn naam: Mehmet Tütüncü, Osmaanse landgenoot, op zijn tiende naar Nederland gekomen en opgegroeid in Jans buurt bij de Amsterdamse Poort.

Of, van totaal andere orde: we komen in het Frans Hals Museum voor diens schuttersstukken. Krijgen een korte biografie, inclusief de speculatie dat Jan best met Frans in de kroeg kan hebben gestaan. Ach, waarom ook niet? Het is de makers gegund. Maar ook zoomen we in op een prominente vaandeldrager: Adriaan Matham, bevriend met Hals, zelf talentvol amateurtekenaar. Die Jan een tekening van de Marokkaanse kust cadeau gaf toen hij als diplomaat met gouverneur Raïs kwam onderhandelen over het vrijkopen van Hollandse tot slaaf gemaakten. ‘Eigenlijk is de wereld heel klein’, zegt conservator Marrigje Rikken als Abdelkader, begrijpelijk, smult van dit soort connecties, de kick van elke historicus.

De rol die hij in de serie heeft, is verdiend. Hij is niet een willekeurige presentator, gekozen vanwege toevallige Marokkaanse roots; hij studeerde geschiedenis en publiceerde in 2020 het essay Reizigers van een nieuwe tijd. Over Jan Janszoon, die Moerad Raïs werd. Boek dat tot de serie leidde dankzij regisseur Marcel Goedhart. En, naar ik begrijp, boek over zichzelf, die geografisch en cultureel de omgekeerde (levens)reis maakte, zoals ontelbare landgenoten – en migranten wereldwijd.

Nogmaals, de verdiensten van serie en Benali’s aandeel erin zijn groot. Toch ben ik er niet altijd gelukkig mee. Dat hij zich uitgebreid verkleedt als Jan-met-tulband, waarna zijn dochtertje hem Sinterklaas noemt – het is vooral potsierlijk. (Hij bedacht dat niet zelf, zegt hij in de VPRO Gids, maar de ijdele lol spat ervan af.) Dat we hem wel erg vaak in beeld hebben, peinzend kijkend naar zee, klauterend over rotsen, etend in een restaurant – het is een regiekeus die past in een trend waarbij vertellers veel (mij te veel) aandacht krijgen. Maar bezwaarlijker vind ik dat zijn vele interviews soms wel, soms niet to the point zijn, en soms vragen naar de bekende weg. Waarbij antwoorden een verbazing opwekken die gespeeld moet zijn.

Begrijpelijk misschien, maar soms ook twijfelachtig, is de ambivalentie van de makers en veel van de deskundigen, met Benali voorop, in het oordeel over de persoon van Jan. De bewondering voor deze Macher en zijn uitzonderlijke carrière wringt met het besef van de gruwelijkheden die hij beging. ‘De beroemdste zeeman in de geschiedenis van Marokko’, zegt Marokkaans historicus Leila Maziane. Omdat hij de moslimzeevaart voorbij Gibraltar naar de Atlantische Oceaan bracht, vermoedelijk. Maar ja, Napoleon was ook een geniale generaal die daar nog altijd vrachten vol bewondering voor oogst zonder dat de gigantische prijs die door soldaten en burgers betaald is genoemd wordt. (Dat Jacques Presser in zijn Napoleon-biografie een soort Hitler-voorloper schetste mag te onhistorisch zijn, maar was een begrijpelijk tegengeluid.) Jan-kritiek wordt wel degelijk geleverd, vooral door Amerikaans historicus Adam Nichols (‘meedogenloos, haai, roofdier’), maar diezelfde Nichols kan zijn bewondering voor Jan tegelijkertijd soms nauwelijks verbergen. Akkoord, ik loop voorop in de optocht van onverbeterlijke moraalpredikers zonder grootse eigen verdiensten op dat vlak; en ja, je mag nooit oordelen naar maatstaven van nu (die nu ook wereldwijd verkracht worden trouwens), maar toch één casus om mijn bezwaar te illustreren.

Aflevering twee wordt ingeleid door Jan zelf. Hij vat de eerste aflevering samen: kaper, piraat, diplomaat, bekeerd, gezin in Holland verlaten. ‘Noem me egoïst, een slechte vader, maar ik heb het gemaakt. Ik ga jullie, inshallah, vertellen van een van mijn grootste successen.’ In 1631 voer hij in ruim een maand van Algiers naar Baltimore, Ierland. Ze namen vissers gevangen die precies vertelden waar ze moesten zijn. Nachtelijke aanval op land dit keer. Met een klein leger van 320 man, deels bestaand uit janitsaren (Osmaanse elitetroepen, de meesten christenen van de Balkan) besluipen ze 26 huizen, steken de strodaken in brand (Hotel Modern brengt het in beeld). De mensen vluchten naar buiten en worden gevangen genomen. Jan: ‘De buit was fantastisch – meer dan honderd, veel vrouwen en kinderen: goud in handen’. Dan zegt Abdelkader, op een boot in de baai van Baltimore tegen de regisseur (?) buiten beeld: ‘Ik moet heel eerlijk zeggen dat het me door het verhaal van Jans aanval – de militaire precisie, de durf, de moed, de listigheid, de sluwheid – gewoon niet lukte me nog te verplaatsen in de slachtoffers.’ ‘Moed en durf? Het waren weerloze mensen.’ ‘Ja, nu jij het zegt, denk ik aan ze: de moeders, de kinderen, de mannen, de angst.’ Waarna hij hardop beseft dat ze in no time alles kwijt waren. Bestemming Noord-Afrikaanse slavenmarkt. Het is buitengewoon eerlijk, maar toch bovenal onthutsend. En als het gespeeld is (het lijkt me behoorlijk authentiek), dan is het nog erger. Gevalletje identificatie met je gekozen hoofdpersoon die lukte wat jou ook is gelukt: succesvol zijn in een verre wereld. Alsof de manier waarop er niet toe doet. Alsof legio migranten, wereldwijd, niet succesvol zijn in stuitende zaken.

Over spelen gesproken: Benali oordeelt dat Jan echt tot leven komt dankzij de acteur die hem speelt. Greidanus zit in een kale studio met grote microfoon voor zich. Een weinig aantrekkelijk beeld op zichzelf, maar overtuigt het? Mij niet. Zomin als sommige van zijn monologen dat doen. Enfin, dat is weer een ander verhaal. En toch: gewaagde, veelvormige onderneming, die naast incidentele ergernis veel kennis en inzicht biedt.

De Groene Amsterdammer

23 februari 2024

Zoiets wil ik ook, moet Abdelkader Benali hebben gedacht, toen hij Daan Schuurmans in een ribfluwelen jasje het decor van een Romeinse veldslag binnen zag wandelen. En welja, de komende vier weken is Benali te zien in de vierdelige serie Jan Janszoon, piraat van de wereld, dat qua afwijkende vertelvorm doorgaat waar Het verhaal van Nederland ophield.

Centrale figuur is de Haarlemse zeevaarder en kaper Jan Janszoon, die tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen de Spanjaarden vecht, maar tijdens de twaalfjarige gevechtspauze zonder werk komt te zitten. Hij bekeert zich tot de islam en gaat als Mourad Raïs door met waar hij goed in is. Hij wordt piraat, handelaar in Europese slaven en wordt tot ver buiten het Middellandse Zeegebied gevreesd.

Op zich al fascinerende kost, maar minstens zo fascinerend is de vorm waarin de docuserie is gegoten. Op z’n best is het een mozaïekvertelling, op z’n slechts een ratjetoe, maar saai wordt het in elk geval niet. Het ene moment loopt Benali over het strand in Marokko, een moment later kijk je naar een animatie met poppetjes van klei. Eerst is er een historicus aan het woord, de volgende scène zie je acteur Aus Greidanus sr. in een radiostudio Jan Janszoon naspelen. Hierbij vergeleken zijn de interventies van Daan Schuurmans kinderspel.

Ook wisselt het perspectief om de haverklap. Benali is af en toe de alwetende verteller, dan de interviewer, soms wordt hij zelf geïnterviewd. Dan vertelt hij hoe bijzonder hij het vindt hoe een Haarlemse man zijn gezin achterlaat om in Marokko op zoek te gaan naar rijkdom en voorspoed. En over hoe de Nederlanders en de Moren elkaars vrienden waren, vanwege hun gezamenlijke haat tegen Spanje.

Gedurfd, al pakt niet iedere keuze even goed uit. Soms zijn de overgangen – van de ene naar de andere vertelvorm, of van het verleden naar het heden – net iets te bruusk. En toch verdienen de NTR en de redactie van Andere Tijden een pluim. Na Het Verhaal van Nederland zijn ze er weer in geslaagd om een geschiedenisprogramma te maken dat informatief, origineel en geestig is.

Parool, 10 februari 2024