Mariana Duarte, Público, 7 oktober 2023

Het Nederlandse theatergezelschap keert terug naar FIMP (Festival Internacional de Marionetas do Porto, red.) met Ons Wereldrijk en legt een van de minst bekende episodes van het Europese kolonialisme bloot. Deze zaterdag en zondag in Campo Alegre Theater.

Hotel Modern ensceneert graag materiaal dat een krachtige impact heeft – visueel en thematisch. In het indrukwekkende decor met een overdaad aan maquettes, materialen en poppen die tot in de kleinste details zijn geconstrueerd, creëren ze scènes.

De eerste internationale hit van het Nederlandse trio was De Grote Oorlog uit 2001, waarin ze de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog nabootsten. Hun productie Kamp uit 2005, die het dagelijks leven in het nazi-concentratiekamp Auschwitz-Birkenau opriep, was geworteld in de familie ervaringen van een van de leden van het gezelschap. Ze voerden dit stuk op tijdens FIMP in 2020.

Meer recent portretteren ze in Ons Wereldrijk de eerste hoofdstukken van de Nederlandse kolonisatie van de Indonesische archipel, die zich afspeelde van 1600 tot 1680. Dit stuk, dat opnieuw werd geïnitieerd door de familiegeschiedenis van één van de leden, belicht een van de periodes van Europees kolonialisme die het vaakst onder het tapijt worden geveegd.

Het is met Ons Wereldrijk dat Hotel Modern nu terugkeert naar FIMP, deze zaterdag en zondag in het Gemeentelijk Theater Campo Alegre. Het laat zien hoe de markt voor specerijen (met name nootmuskaat, kruidnagel en peper) de Nederlanders in staat stelde een machtig en weelderig commercieel imperium op te bouwen – een imperium dat uiteraard, zoals elke koloniale geschiedenis, ten koste ging van het bloed en zweet van inheemse volkeren.

Ze leden slavenarbeid op nootmuskaatplantages; het doden van degenen die in opstand kwamen, met inbegrip van de genocide op het Banda-volk; de verkrachting van vrouwen, met als gevolg dat tientallen kinderen in weeshuizen worden achtergelaten; de uitroeiing van religies, talen en gewoonten; de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen; en de verarming van de lokale bevolking. In West-Europa bereikte de Nederlandse schilderkunst haar hoogtepunt dankzij geld dat van de andere kant van de wereld werd gestolen. (Om de bagage van deze geschiedenis en haar erfenissen in het heden begrijpen [want niets van dit alles blijft onschuldig in het verleden, achter ons] lees Amitav Ghosh’s recente boek The Nutmeg’s Curse: Parables for a Planet in Crisis.)

Om deze wereld in Ons Wereldrijk op te roepen, toont Hotel Modern ons kanonnen die vuren, schepen die zinken en dorpen die in brand staan, maar ook intriges, gewelfde ambities en onderhandelingen over de verkoop van specerijen en zielen aan de duivel. ‘We wilden het verhaal zoveel mogelijk vertellen vanuit het perspectief van de Indonesiërs, en de Nederlanders portretteren als ‘aliens’ die de controle over hun territorium overnamen’, legt Pauline Kalker, performer en co-maker bij Hotel Modern, uit in een interview met Público.

Portugal en Japan in de mix

Uitgevoerd en letterlijk ‘gemanipuleerd’ door Pauline Kalker, Herman Helle en Arlene Hoornweg, de drie centrale figuren in het gezelschap, is Ons Wereldrijk het resultaat van een onderzoek waarbij het trio Indonesische kunstenaars, historici en vrienden, maar ook Nederlanders van Indonesische afkomst raadpleegde en betrekt. Onder hen kunstenaar Irwan Ahmett, gevestigd in Jakarta; geluidsontwerper Tomy Herseta, die ‘hielp bij het schrijven van de delen van het script waarin het Indonesische volk de rol speelt.

en historicus Ron Habiboe van de Molukken (Molukken), die samen met kunstenaars Henry en Joshua Timisela het gezelschap ondersteunde bij de voorbereiding van het bijbehorende programma over de Molukse bevolking in Nederland. ‘Een andere belangrijke informatiebron van ons was De geschiedenis van Hitu, geschreven in de 17e eeuw door Ridjali, een Molukse imam’, vertelt Arlene Hoornweg.

Maar het begon allemaal met het verhaal van de ouders van Herman Helle. Ze zijn geboren in het toenmalige Nederlands-Indië. Toen deze gebieden tijdens de Tweede Wereldoorlog werden binnengevallen door Japan, dat grote delen van Azië probeerde over te nemen, werd Helle’s vader ingelijfd bij het leger. Hij was 19 jaar oud en zijn missie was om op Japanse vliegtuigen te schieten. Het was een oorlog waarin Nederland werd verslagen, met als gevolg het verlies van zijn 300 jaar oude koloniale rijk. Indonesië valt tijdelijk onder het juk van de Japanse overheersing, totdat ze ook het gebied verlieten met de komst van de Indonesische Nationale Revolutie van 1945-1949 en de daaropvolgende onafhankelijkheid. Deze Tweede Wereldoorlog eiste slachtoffers aan verschillende kanten.

Het is ‘zeer belangrijk’ om deze nationale première naar Portugal te brengen, naar een land met zijn eigen koloniale geschiedenis en wonden,

In Ons Wereldrijk zien we kanonnen afvuren, schepen zinken, dorpen in brand steken en onderhandelingen over de verkoop van specerijen en zielen aan de duivel

De vader van Herman Helle bracht drie jaar door in een dwangarbeiderskamp onder Japans bewind. ‘Hij vertelde me er bijna niets over, maar hij liet me wel in zijn dagboeken kijken’, zegt de kunstenaar. ‘Toen ik ze las, kwam ik te weten over de dwangarbeid en de honger, en dat hij op zijn verjaardag een goede vriend voor eigen ogen zag executeren. Kort na de Tweede Wereldoorlog brak de onafhankelijkheidsoorlog uit en deserteerde mijn vader – die gebeurtenis verbeelden we in het stuk’, vertelt Helle. ‘Hij schaamde zich er nooit voor dat hij gedeserteerd was. Hij had geen trek in de zoveelste oorlog.’

Hotel Modern wilde in eerste instantie een werk maken over de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog, ‘het grootste conflict dat Nederland nooit heeft uitgevochten’. In plaats daarvan koos het trio ervoor om verder terug te gaan, naar de ‘oorsprong van dit alles’. Gezien de onmogelijkheid om alle 17.000 eilanden van de Indonesische archipel na te bootsen, richten ze zich op drie van de meest de pijnlijkste punten in het Nederlandse koloniale streven: de eilanden Java, Banda en Ambon. Banda en Ambon behoren tot de Molukken, en Ambon was in die tijd in handen van (verrassing!) de Portugezen. Ze werden verdreven door de gewapende kooplieden van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, de VOC, die in het leven was geroepen om mede-Europese kolonialisten op de handelsroute van de regio uit te roeien.

Educatief aspect

Ons Wereldrijk is verdeeld in drie delen. De eerste is het familieverhaal van Herman Helle, en hij vertelt zichzelf. Daarna volgt de Nederlandse verovering van de Molukken, ‘verteld vanuit het perspectief van Orang Kaya van Hitu, een belangrijke leider op Ambon’, vertelt Pauline Kalker. De derde is ‘een episch verhaal over de manier waarop de Nederlanders verdeel-en-heers-tactieken gebruikten om de macht op Java te grijpen’. Het stuk eindigt met ‘de opkomst van een nieuw deel van de bevolking, bestaande uit mensen van gemengde afkomst.

Zonder afbreuk te doen aan de artistieke impuls en de kenmerkende modus operandi van de voorstelling (gebaseerd op theater, film, performance en beeldende kunst) heeft het project duidelijk een educatief aspect, zeker als je bedenkt hoe weinig bekend en besproken deze geschiedenis is – in Nederland of elders. In Portugal is het debat over het kolonialisme in de regio nog maar de eerste stappen aan het zetten en verloopt het met een opeenvolging van struikelblokken en stiltes.

‘De meeste mensen in Nederland weten niet veel over de Banda-genocide, behalve mensen van Molukse afkomst. Scholen besteden er weinig aandacht aan’, zegt het bedrijf. ‘We staan nog maar net aan het begin van de confrontatie met ons koloniale verleden. De huidige focus ligt vooral op de Atlantische handel in slaafgemaakten, waarin ook Nederland een belangrijke rol speelde. Onze koning heeft daar onlangs excuses voor gemaakt, en voor het geweld dat de Nederlandse koloniale troepen hebben gebruikt tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog, die werd geaccepteerd.

Wel getuigen ze van enkele inspanningen om het bewustzijn in de kunsten te vergroten: ‘Er zijn hier veel kunstenaars die historische slavernij aan de orde stellen, en verschillende theatermakers richten zich meer in het algemeen op de Nederlandse koloniale tijd.’ Parallel aan Ons Wereldrijk maakte het gezelschap een voorstelling voor een jonger publiek onder de titel Peter Pepper, met voorstellingen op scholen, om de geschiedenis van de kolonisatie van Indonesië ’toegankelijk’ te maken voor kinderen vanaf acht jaar.

Hoe trek je het publiek naar binnen?

De technische en narratieve mechanismen die het bedrijf gebruikt – het publiek bekijkt zowel de ‘making of’ als de resulterende videoprojectie tegelijkertijd, in real time – bevorderen ook een meer onderzoekende en luchtige betrokkenheid bij een gewichtig en complex onderwerp.

‘Door het gebruik van maquettes kunnen we grote thema’s letterlijk en figuurlijk op het toneel brengen. Het publiek kijkt toe hoe we miniatuurscènes maken die we live op een groot scherm projecteren, en ziet hoe realistisch ze zijn. Het feit dat ze hun eigen fantasie moeten investeren, trekt hen in het verhaal en betrekt ze erbij’, zeggen de kunstenaars. ‘Het is voor ons een prachtige manier van werken, want het maakt bijna alles mogelijk. We kunnen speciale effecten hebben, zoals explosies, onderwaterscènes en duizenden figuranten – want de poppen zijn slechts acht centimeter hoog. We kunnen de camera’s gebruiken om door iemands ogen naar de wereld te kijken, waardoor een krachtig gevoel van intimiteit ontstaat.’

Hotel Modern maakt gebruik van een breed scala aan materialen: ‘Klei, plastic, karton, souvenirs, fotokopieën… De lijst is lang. We maken ook zeer gedetailleerde poppen.’ Ze geven toe dat het een enorme logistieke puzzel is om alles vlekkeloos te laten verlopen, van het samen laten bewegen van alle poppen tot het timen van de camera-cuts en geluidssignalen’.

De muziek en geluidseffecten, essentieel voor de dramaturgie en het ritme van het stuk, worden live georkestreerd door componist Arthur Sauer, die al lang met het gezelschap samenwerkt. ‘Ik denk dat het beste geluid dat ik heb weten te maken is wanneer een Portugees schip zinkt tijdens een zeeslag. Het was niet mogelijk om het visueel in beeld te brengen. Ik gebruikte het geluid van brekende bamboestokken – ik construeerde veel korte scheuren, waarbij ik sommige uitrekte, in verschillende lagen. Het kostte me tien dagen’, zei Sauer.

Voor Hotel Modern is het ‘zeer belangrijk’ om deze nationale première naar Portugal te brengen, een land met zijn eigen koloniale geschiedenis en wonden. ‘In dit opzicht lijken de geschiedenissen van onze landen veel op elkaar’, zeggen ze. ‘Het is goed om deze kwestie in een bredere Europese context te bekijken’, aangezien ‘kolonialisme een business was waarin veel Europese landen werden samengebracht in een giftige politieke competitie die geworteld was in hebzucht’. Het openen van de ‘donkerste hoofdstukken’ van deze geschiedenis is een proces dat moet worden voortgezet

Ergens tussen poppenspel, objecttheater en vernuftige houtje-touwtje-effecten in weet theatergroep Hotel Modern de gruwelijkheden van onze VOC-mentaliteit in schokkende beelden te vangen. Welkom in Ons Wereldrijk, in een van oorlogsdaden vergeven miniatuuruniversum.

De Rotterdamse theatergroep Hotel Modern maakt met Ons Wereldrijk invoelbaar hoezeer meedogenloos het kolonisatieproces van Indonesië destijds moet zijn verlopen. Met behulp van maquettes en de inzet van videocamera’s spelen zich groteske veldslagen af op een groot beeldscherm. Het bloederige strijdtoneel mag zich bij Hotel Modern dan wel ogenschijnlijk op minuscule schaal afspelen – de uitwerking ervan is even aangrijpend, verbijsterend als verstrekkend.

Een oude schoenendoos. Herman Helle (1953), kernlid van Hotel Modern, diept een stuk of wat poppetjes op, soms in een rijtje naast elkaar staand, vastgelijmd op een bodemplaatje. De doos, o romantiek, heeft hij vanuit vaste standplaats Rotterdam onder zijn arm meegenomen naar Museum Sophiahof, annex Indisch Herinneringscentrum in Den Haag. Gretig stalt hij ze na afloop van Café Riboet, de plaatselijke tempo doeloe op zondagmiddag, uit op het podium. Daar had hij eerder die middag verteld over het maakproces van Ons Wereldrijk. Meteen drommen bezoekers gefascineerd samen rond zijn maaksels.

De Indonesische archipel

Het verhaal van Ons Wereldrijk begint in de zeventiende eeuw. De ‘speelvloer’ bestaat uit drie tafels. Als Ambon, Banda en Java symboliseren ze samen de Indonesische archipel. Op die enorme ‘speeltafels’ zijn er dorpen, rijstvelden, oerwouden, zeeën en plantages. Mensen zijn er poppetjes van nauwelijks acht centimeter groot. Er zijn mannen bij met langwerpige hondenkoppen en een witte kraag, zeventiende-eeuwse Nederlanders uit de VOC-tijd. Terwijl Javaanse prinsessen eeuwenoude hofdansen uitvoeren en op markten kruidnagel, nootmuskaat en peper wordt verkocht, meren ‘ondernemende’ Nederlanders met hun machtige zeilschepen en huurlegers aan bij de eilanden. We zien en horen kanonnen bulderen, schepen zinken, dorpen in vlammen opgaan en vorsten die niet alleen hun specerijen maar ook hun ziel aan de Nederlanders verkopen.

Ons Wereldrijk is een verhaal over manipulatie en het tegen elkaar uitspelen van partijen, met veel kanonnen als stok achter de deur, vertelt Helle. ‘Aanvankelijk wilden we enkel een voorstelling maken over de politionele acties, trouwens een eufemisme voor wat met de onafhankelijkheidsoorlog wordt bedoeld. Want was Nederland nog maar net zelf van het juk der overheersing bevrijd, ging het zelf op oorlogspad in Indonesië. Gaandeweg het maakproces werd duidelijk dat we niet anders konden dan bij het echte begin van de strijd te beginnen: de kolonisatie.’

Voor rust en vrede

De inspiratie voor Ons Wereldrijk komt voort uit de ervaringen van Helle. Zijn voorouders zijn in Nederlands Indië geboren, diens overgrootvader Pieter Helle was kapitein op De Johanna, een fregat dat in 1891 werd gebouwd in Alblasserdam. Maar er is meer. ‘Deze voorstelling heb ik gemaakt om meer rust en vrede te krijgen met mijn eigen geschiedenis,’ vertrouwt Helle me na afloop van Café Riboet toe. ‘Ik had voor mijn gevoel altijd een rare verhouding tot Indië. Oké, mijn ouders zijn Indisch en de onuitgesproken heimwee was in hun nabijheid altijd enorm voelbaar. Maar ik heb blonde manen en dus wuifde ik voor mezelf mijn Indische afkomst graag weg. Ik schaamde me er zelfs voor. Pas nu, en met name sinds het overlijden van mijn vader, bemerkte ik dat met zijn heengaan er ook iets in mezelf is weggevallen, dat de bodem van het ‘Indische’ onder me weggeslagen is. Zonder hem wist ik opeens niet meer wat er van dat Indische van me overbleef. Juist door naar het beginpunt terug te gaan en bewust niet de tempo-doeloetijd als uitgangspunt te nemen, kan ik beter begrijpen dat mijn ouders daar geboren zijn. Daarom wil ik weten hoe de Hollanders in Indië belandden, en hoe mijn ouders er opgroeiden.’ Inmiddels is hij ‘ontpopt’. ‘Door gesprekken met Indische mensen, die me na afloop van de voorstelling aanspreken, voel ik nu een band. Ik kan mijn erfenis nu open tegemoet treden. Maar Indisch blijft een moeilijk woord. Mijn ouders zijn Indisch, ik niet. Ik heb nu, door deze voorstelling en de vele ontmoetingen voor mezelf een basis kunnen leggen. Ik beschouw het als thuiskomen.’

De makers

Ons Wereldrijk is van Hotel Modern & Arthur Sauer, zegt Helle. ‘We hebben de voorstelling samen met hem gemaakt. Het geluid van onze componist en Gerauschmacher is een belangrijk deel van de magie van de voorstelling. Met hem hebben we ook De Grote Oorlog gemaakt en de techniek van de liveanimatie ontwikkeld.’ De kern van Hotel Modern bestaat naast Herman Helle uit Arlène Hoornweg en Pauline Kalker.

De praktische realisatie

Helle: ‘Op het podium bouwen we maquettes van landschappen en steden. Die worden bevolkt door duizenden personages, poppetjes van acht cm. We manipuleren ze en de scènes die we met ze spelen filmen we met minicamera’s. De beelden worden direct op bioscoopformaat geprojecteerd, een componist voorziet ze live van een soundtrack. We laten vulkanen uitbarsten met behulp van haargel en rookmachines, maar willen toch ook de schoonheid van de eilanden laten zien. Er zat soms een sinistere kant aan onze zoektocht. Zo was folteren vast onderdeel van de verhoortechnieken in de zeventiende eeuw, en daarom hebben we ons verdiept in foltermethodes om die uit te kunnen beelden. Op ons atelier in Rotterdam-Delfshaven waren veel kunstenaars aan het werk: er werden honderden poppetjes gemaakt en miniatuur oerwouden, rijstvelden, forten en paleizen.’

De oorlog in Hotel Modern

Voorstellingen van Hotel Modern beginnen vaak bij een persoonlijke fascinatie. Toen Herman als dienstplichtig soldaat in het leger zat moest hij oefenen met mitrailleurschoten. Tot zijn schrik ontdekte hij dat het voor hem een even geweldige als verwarrende ervaring was. Daarop vroeg hij zich af hoe het zou zijn om als soldaat in een oorlog te zitten. Het bleek achteraf het beginpunt voor De Grote Oorlog, waarin Hotel Modern de loopgravenstrijd van 1914-1918 in België en Noord-Frankrijk verbeeldde. Ook voor Kamp, waarin Hotel Modern een dag en een nacht in een nazi concentratiekamp uitbeeldt, was er een persoonlijke aanleiding: de grootvader van Hotel Modern-kernlid Pauline Kalker is overleden in Auschwitz. Kalker: ‘We wilden de omstandigheden reconstrueren waarin hij is gestorven.’ Hotel Modern speelt Kamp elke 4 mei ’s avonds in Theater Rotterdam.

juli 2020

Zoals een kind urenlang, in opperste concentratie, kan spelen met Playmobil en een wereld op weet te roepen met een handvol poppetjes en auto’s, huisjes en bomen, zo spelen de makers van Ons Wereldrijk, de derde animatievoorstelling van Hotel Modern, met hun kleine figuurtjes, vervaardigd uit karton, ijzerdraad en klei. Maar er is hier allerminst sprake van onschuldig kinderspel. Hotel Modern toont de barbaarse gruwelijkheden van de Nederlanders in het zeventiende-eeuwse Indië weliswaar in het klein, maar dat is net zo afgrijselijk als op grotere schaal.

Een van de drie makers van Hotel Modern, Herman Helle, heeft Indische wortels, zo vertelt hij bij het begin van de voorstelling. Zijn overgrootvader Pieter Helle voer als kapitein op het fregat Johanna. Hij stond aan de basis van een reeks generaties die in Indië opgroeiden. Op die manier komt de geschiedenis meteen dichtbij en is de overgang naar het Indië van tussen 1600 tot 1680 klein.

Op drie grote tafels heeft het gezelschap maquettes van drie Indische eilanden nagebouwd, Java, Banda en Ambon. We zien de oceaan, VOC-schepen, stranden, oerwouden, dorpen, Batavia en plantages. Daarop vertellen ze het verhaal over hoe het Nederlandse monopolie op de specerijenhandel tot stand kwam en vooral met welke gruwelijkheden dat gepaard ging. De VOC-ers zijn uitgebeeld als kleine figuurtjes, met griezelige, melkwitte hondenkoppen. Drie keer wordt hetzelfde verhaal verteld: de Nederlanders komen, moorden de boel uit, zetten stammen en koninkrijken tegen elkaar op, zaaien tweespalt, liegen, bedriegen, en drukken iedere vorm van vrijheidsdrang of autonomie zonder scrupules en met het meest verschrikkelijke geweld de kop in. Een kleine camera filmt de tot in de puntjes geregisseerde en waanzinnig goed getimede mini-veldslagen en projecteert die in het groot op een beeldscherm.

Arthur Sauer, medemaker van deze voorstelling, verzorgt er op ingenieuze wijze een soundtrack bij, met Indische gongs en trommels, stofdoekjes, kokosnoten en – heel verrassend – bleekselderij. Deze groente blijkt uitstekend te werken om het gekraak van botten mee na te bootsen, het ronddraaien van een mes in een mensenbuik en het knagen van een rat op riet.

Na de succesvolle voorstellingen De Grote Oorlog en Kamp, waarin met precies dezelfde middelen werd gewerkt, waren de verwachtingen groot. En die worden waargemaakt. Adembenemend is het samenspel tussen de vertellers (Herman Helle, Pauline Kalker en Arlène Hoornweg) die tegelijk de ‘poppenspelers’ zijn. Dat resulteert in een mix van een hoorspel, documentaire, oorlogsfilm en een bittere geschiedenisles. De makers kozen ervoor om geen centrale ik-persoon te presenteren. Het publiek blijft daardoor op afstand. Is dat erg? Ik vind van niet. Ons Wereldrijk is een schreeuw van ontzetting, een priemende wijsvinger op ons koloniale verleden. ‘Kijk dan! Dit zijn wij!’

13-1-2020

Over de koloniale band tussen Nederland en Indonesië zijn zoveel boeken geschreven en films en tentoonstellingen gemaakt, dat je je niet kunt voorstellen dat iemand er nog iets origineels aan kan toevoegen. Maar zie: het kan. Het Rotterdamse (poppen-)theatergezelschap Hotel Modern toert door Nederland met het eerste deel van Ons Wereldrijk, een trilogie in wording. Deel 1 draait om de hardhandige exploitatie van het specerijenparadijs door de VOC in de zeventiende eeuw. Hotel Modern vertelt dat verhaal met kleine poppetjes die met mini-camera’s worden gevolgd in enorme maquettes. De fantastische geluidseffecten van Arthur Sauer (bleekselderij!) en de geur van kruidnagel doen de rest. Pure magie.

11-1-2020

Objecttheater toont het leven in Indonesië in de 17de eeuw door middel van miniaturen en camera’s.

Bij binnenkomst in de zaal zie je ze iets verderop al opdoemen: de contouren van de maquettes op de speelvloer. Tafels vol miniatuursettingen, kleine werelden bevolkt door mensjes van 8 centimeter, die straks tot leven zullen komen en grote verhalen zullen neerzetten. Welkom bij Hotel Modern, de groep die naam heeft gemaakt met dit bijzondere objecttheater, en bij hun nieuwe voorstelling, Ons Wereldrijk: verhalen uit de vroege geschiedenis van Nederland en Indonesië.

Hotel Modern, dat zijn beeldend kunstenaar Herman Helle en actrices Arlène Hoornweg en Pauline Kalker. Het slagveld van de Eerste Wereldoorlog werd door hen opnieuw verbeeld, de verschrikkingen van een nazivernietigingskamp ook. Toch is het werk door hun duidelijke toewijding en humor nooit ondraaglijk zwart, maar eerder vol mededogen met de ploeterende figuren, de poppetjes die ze zo zorgvuldig neerzetten in die fraai geconstrueerde biotopen. Onvermoeibaar en geconcentreerd zie je het trio met camera’s over de speelvloer bewegen om met precieze timing alles zodanig op een groot scherm te projecteren dat het publiek een levendig beeld krijgt van het onderwerp. In dit geval, het leven in de Indonesische archipel van de 17de eeuw. En de inmenging van buitenaf, mondjesmaat eerst en geleidelijk aan steeds actiever, door Portugezen en daarna door de Nederlanders met hun VOC-mentaliteit.

We zien levendige markten met nootmuskaat en kruidnagel, elegante dansen aan het hof, maar ook onderlinge strijd, brandende dorpen en politieke machinaties aan boord van een VOC-schip. Dit eerste deel van wat een drieluik zal worden, vormt alvast een luisterrijk begin.

23-12-2019

Theatergroep Hotel Modern verbeeldt in Ons Wereldrijk hoe de Hollanders hun handelsimperium vestigden in de Indonesische archipel. Een geschiedenis van geweld en dubbelhartigheid in kleurrijk en fantasierijk spel.

De chaos van een vuurgevecht. Geweerschoten knallen oorverdovend in dodelijke salvo’s. Wolken kruitdamp benemen het zicht op de handelingen, maar wanneer die even optrekken is te zien hoe effectief de geweren zijn. Links en rechts liggen bebloede slachtoffers, naast mannen ook vrouwen en kinderen. De mannen zijn hooguit gewapend met speren en strijdknuppels, geen partij voor de aanvallers. Het is geen scène uit een actiefilm, maar uit de nieuwste voorstelling van het Rotterdamse theatergezelschap Hotel Modern, getiteld Ons Wereldrijk. Het eerste deel van wat een drieluik moet worden over de rol van Hollandse kolonisatoren in Indonesië. Die zijn herkenbaar aan schapenkoppen. Zeeslagen, hinderlagen, de oogst van specerijen, onderhandelingen en dubbelhartigheid, dubbelspel en intriges, de rijkdom van vorstendommen, Hollandse hebzucht. Het komt allemaal voorbij in Ons Wereldrijk. Theatergezelschap Hotel Modern is bekend doordat het sinds 2001 voor zijn verhalen gedetailleerde maquettes bouwt die via camera’s worden geprojecteerd op een groot scherm, onder meer voor voorstellingen over de lotgevallen van een Franse soldaat in de Eerste Wereldoorlog en het leven in een naziconcentratiekamp.

Het eerste deel van Ons Wereldrijk omspant de periode tussen het begin van de zeventiende eeuw en 1670, waarin de VOC zijn handelsmonopolie opbouwde in de archipel. Het is een geschiedenis waar beeldend kunstenaar Herman Helle van Hotel Modern zich persoonlijk bij betrokken voelt. ,,Mijn ouders zijn in Indonesië geboren”, zegt hij. ,,De grootouders van beide kanten waren daar vanuit Nederland naartoe gegaan. Ik ben dan wel in de polder opgegroeid, maar we kregen thuis de tempo doeloe mee. Mijn ouders wilden dat wij net zo’n mooie jeugd zouden hebben als zij gehad hadden. We liepen op blote voeten. We aten Indisch. Mensen die uit Indië kwamen, kwamen bij ons over de vloer. Ik wist niet beter of we waren Indisch. Mijn ouders waren geen indringers en wat mij betreft hebben ze recht op hun mooie jeugd. Dat mooie verhaal botst wel met de historische werkelijkheid. Daar waren heel wat zwarte kanten aan. Dat maakt het ook rete-interessant. Maar wat doe je in godsnaam met zo’n erfenis?”

De voorstellingen van Hotel Modern hebben vaak een persoonlijke component. Zo is Kamp gebaseerd op de ervaringen van de familie van Pauline Kalker in concentratiekampen. Arlène Hoornweg verwerkte het overlijden van haar moeder in De Baard van God. Helle vroeg zich lange tijd af of hij zijn eigen familiegeschiedenis in een voorstelling moest gebruiken. ,,Tempo doeloe is wat ik ken, maar dat is al honderd keer verteld”, zegt hij. ,,Je kunt het hebben over de onafhankelijkheidsoorlog, maar het is veel interessanter om te kijken wat daaraan ten grondslag heeft gelegen. Daarvoor moet je helemaal terug naar het begin. We hebben gekozen voor het moment in de vroege zeventiende eeuw dat de Hollanders Ambon overnamen van de Portugezen. We eindigen in het Batavia van 1670, toen de VOC het monopolie op de specerijenhandel verworven had. Dat verhaal wilden we vertellen, vanuit het perspectief van de Indonesiërs.”

Om zich een beeld te vormen van de gebeurtenissen en van de leefomstandigheden van verschillende bevolkingsgroepen in die periode gingen ze te rade bij historische bronnen en spraken ze met historici. Dat maakte het werk niet gemakkelijker. ,,Waar je gek van wordt, is wat je allemaal niet weet. Gravures van dorpen op Ambon laten sterk vernederlandste woningen zien. Op Banda, ooit de enige plek waar de muskaatnoot geoogst werd, heeft Jan Pieterszoon Coen de hele cultuur weggevaagd. Van daaruit werd al lang wereldwijde handel gedreven in die specerij. Ze moeten dus rijk gekleed geweest zijn. De dorpen die we in onze maquettes gebouwd hebben, zijn gebaseerd op andere Molukse eilanden. Maar ook voor een scène aan het hof van Mataram op Java vroegen we ons af hoe het eruit gezien heeft, wat voor kleding de mensen droegen. Je bedenkt van alles, maar je krijgt nergens een bevestiging dat het in werkelijkheid ook zo was.”

Hotel Modern bouwde een jaar aan de maquettes van Ons Wereldrijk. Ook de muziek en de geluiden die de scènes ondersteunen en van sfeer voorzien, zijn met zorg samengesteld, door Arthur Sauer. ,,Je hebt geen idee van de muziek uit die tijd, hoe een markt klonk. Je kunt daar niet even opnamen gaan maken. Er zit altijd wel zo’n knallend brommertje bij. Hotel Modern heeft gekozen voor een aanpak die in de buurt komt van een documentaire. Ik heb daar sfeerklanken onder gezet, met nadruk op hoge geluiden als er goede dingen gebeuren. Lage geluiden duiden het kwaad aan. Verder heb ik zoveel mogelijk geluiden van insecten en vogels gezocht die horen bij de eilanden waar de scènes zich afspelen. Het meest geslaagde vind ik het geluid van een Portugees schip dat zinkt in een zeeslag. Dat kon niet in beeld gebracht worden. Daar heb ik brekende bamboestengels voor gebruikt. Allemaal korte kraakjes, die ik in veel lagen gestapeld heb, soms ook een beetje uitgerekt. Daar heb ik tien dagen over gedaan.”

9-1-2020

V: In Ons Wereldrijk nemen jullie ons mee door het eilandrijk Indonesië. Wat heeft jullie geïnspireerd om deze voorstelling te creëren ?
A: De ouders van Hotel Modern kernlid Herman Helle zijn geboren in wat toen nog Nederlands-Indië heette. Herman is opgegroeid met liefde voor en heimwee naar het geboorteland van zijn ouders, en had altijd het idee dat hij wat moest doen met die erfenis. Toen Indonesië na de Tweede Wereldoorlog onafhankelijk wilde worden, heeft Nederland daar een bloedige oorlog gevoerd. Na onze eerdere oorlogsvoorstellingen vonden wij dat deze minder bekende Nederlandse oorlog nu aan de beurt was. Maar we vonden al gauw dat we terug moesten gaan naar de 16e en 17e eeuw. Wat er in die beginperiode van het koloniseren gebeurde, is zo interessant dat we besloten ons daar op te richten.

V: Kunnen jullie kort iets vertellen over jullie uitgebreide research. Hoe hebben jullie dit aangepakt ?
A: Bij onze voorstellingen bouwen we op het podium spectaculaire maquettes van landschappen en steden, die worden bevolkt door duizenden personages verbeeld door poppetjes van 8 cm. We manipuleren de poppetjes, en filmen de scènes met minicamera’s. De beelden worden direct op bioscoopformaat geprojecteerd, een componist voorziet ze live van een soundtrack.

Wij zijn voor Ons Wereldrijk een gigantische maquette aan het bouwen van de Indonesische Archipel; enigszins schematisch natuurlijk want er zijn zo’n 16.000 eilanden. Het verhaal begint in de 16e eeuw en we willen dat de beelden zo goed mogelijk kloppen. We moesten uitvinden hoe de dorpen eruit zagen, de kleding en schepen en met wat voor wapens er werd gevochten. Van de gebeurtenissen in de 16e en 17e eeuw zijn er natuurlijk geen foto’s. Daarom kijken we naar oude gravures en tekeningen en lezen we scheepsjournalen, reisverslagen en oude VOC-contracten. We worden daarbij geholpen door wetenschappers, o.a. van de Leidse Universiteit. Ook hebben we met mensen gesproken die zelf de laatste onafhankelijkheidsoorlog daar hebben meegemaakt, hun herinneringen geven veel inspiratie. We spraken ook met mensen wier ouders uit Nederlands-Indië komen, zij konden ons bijzondere familieverhalen vertellen. 

V: Oorlog is regelmatig een thema in jullie voorstellingen. Wat is de reden hiervoor?
A: Onze voorstellingen beginnen vaak bij een persoonlijke fascinatie. Toen Herman als dienstplichtig soldaat in het leger zat, moest hij op een gegeven moment oefenen met mitrailleurschieten. Tot zijn schrik ontdekte hij dat hij het geweldig vond! Hij vond het gegeven dat schieten blijkbaar een enorme kick kan geven verwarrend, en vroeg zich af hoe het zou zijn om als soldaat midden in een oorlog te zitten. Deze vraag was het beginpunt voor het maken van De Grote Oorlog, waarin we de loopgravenstrijd van 1914-1918 in Noord-Frankrijk voelbaar maken. Ook voor het maken van Kamp, waarin we een dag en een nacht in een naziconcentratiekamp verbeelden, hebben we een persoonlijke aanleiding. De grootvader van Hotel Modern kernlid Pauline Kalker is overleden in Auschwitz en we hadden de behoefte de omstandigheden waarin hij gestorven is te reconstrueren. We spelen Kamp trouwens iedere 4 mei in Theater Rotterdam.

V: Kunnen jullie ons al iets verklappen over het decor en het maakproces?
Een belangrijke stap in het maakproces is het schrijven van het scenario. Arlène Hoornweg en Pauline Kalker proberen de zo complexe geschiedenis te vatten in scènes en verhaallijnen. Het is een enorme puzzel, er is zoveel gebeurd, er is zoveel te vertellen. We willen echt het gevoel hebben dat we in die 17e eeuw in dat prachtige tropische eilandenrijk zijn en alles van dichtbij meemaken.

Op ons atelier in Delfshaven zijn nu veel kunstenaars aan het werk: er worden honderden poppetjes gemaakt, en miniatuur oerwouden, rijstvelden, forten en paleizen. We laten vulkanen uitbarsten met behulp van haargel en rookmachines, onderzoeken hoe we overtuigend zeeslagen verbeelden en schepen laten zinken. We willen ook de schoonheid van de eilanden laten zien, en de cultuuruitingen: we laten marionetten van Javaanse danseressen een oude Javaanse hofdans uitvoeren, en verbeelden een legende over het ontstaan van de magische kris van het oude Javaanse koninkrijk Mataram. Er zit ook een sinistere kant aan onze zoektocht; folteren was vast onderdeel van de verhoortechnieken in de 17e eeuw, dus we hebben ons verdiept in foltermethodes om ook die in miniatuur uit te kunnen beelden. Er werden ook steeds opnieuw weer dorpen afgebrand, Herman en zijn team hebben al een aantal vierkante meter verbrand dorp af.

Voor de live soundtrack en de muziek bij de voorstelling onderneemt componist Arthur Sauer eenzelfde zoektocht. Zo moet hij uitvinden hoe hij bijvoorbeeld het geluid van een zinkend 17e eeuws oorlogsschip kan simuleren, waarvoor hij in stukken boomstammen zaagt en met liters water in de weer is. Hij verdiepte zich in de lokale muziekstijlen en in hoe de oerwouden op de verschillende eilanden klinken, welke vogels waar te horen zijn en hoe de wapens in de verschillende oorlog klonken, en natuurlijk daarbij hoe hij al die geluiden straks in het theater gaat laten klinken.

V: Willen jullie zelf nog enkele woorden kwijt voor jullie première?
A; Onze koloniale geschiedenis is een zwarte bladzijde uit ons verleden, en het is best heftig om daar kennis van te nemen. Maar het is ook super interessant, en heel belangrijk en verrijkend om meer te weten over wat er daar is gebeurd. Wij hadden zelf geen beeld van hoe het koloniseren in zijn werk ging, en het was, naast confronterend, en soms zeker ook beschamend, ook heel spannend en verhelderend om steeds meer te ontdekken. We hopen dat het voor het publiek een even groot verrijkend avontuur wordt als voor ons! 

november 2019

Stel je een podium voor met daarop een enorme maquette van de Indonesische archipel in de zeventiende eeuw. De maquette is het decor van een poppenspel met poppetjes van 8 cm groot. Verschillende verhaallijnen uit de vroege koloniale geschiedenis van Indonesië komen aan bod. Het spel is gefilmd en wordt geprojecteerd op een groot doek, op de achtergrond hoor je een live soundtrack. Ons Wereldrijk is vanaf half december te zien in verschillende theaters. Moesson sprak met een van de makers van theatergroep Hotel Modern, beeldend kunstenaar Herman Helle.

Hoe kwamen jullie op het idee voor Ons Wereldrijk?

‘Mijn ouders zijn in Indië geboren. Ik heb altijd al iets met mijn Indische erfenis willen doen, maar ik wist niet hoe. Ik wilde in elk geval niet het tempo doeloe-verhaal vertellen. We kozen ervoor om te beginnen bij het eerste Nederlandse schip dat eind zestiende eeuw op het eilandenrijk aanmeerde. Wat kwamen de Nederlanders doen, en hoe hebben ze zo lang over Indonesië kunnen heersen? We laten in de voorstelling onder meer zien hoe de Nederlanders de Portugezen in Ambon hebben verjaagd. Een andere verhaallijn is hoe er is huisgehouden op Banda. We eindigen in Batavia. We proberen het verhaal vanuit de lokale bevolking te vertellen: wat voor effect had de Nederlandse komst op het leven in de archipel?’

Wat waren de grootste uitdagingen bij het bouwen van de maquette?

‘Er zijn natuurlijk geen foto’s uit die tijd. Hoe zag Banda er in de zeventiende eeuw uit? Hoe zagen de huizen eruit, de kleren die de mensen droegen? Zelf wisten we er weinig vanaf. We hebben dan ook met veel historici gesproken ter research. Op dit moment bouwen we nog aan de maquette. We maken alles heel precies na. Dit was anders bij onze eerdere voorstelling Kamp, hierbij konden we werken met veel minder middelen. Mensen herkennen namelijk sneller dat het over Auschwitz gaat, omdat dit veel prominenter in het collectieve geheugen van Nederland ligt. Ook spraken we uitvoerig met Indische kennissen. Vier Indische kennissen van ons dragen bij aan de bouw van de maquette. Als live soundtrack zijn er onder andere angklungs en gongs te horen – de muziek van de archipel. Er komt ook Bahasa in de voorstelling voor.’

Wat heeft deze voorstelling je persoonlijk gebracht?

‘Ik heb nooit geweten wat ik moest met mijn verwarring over de geschiedenis. Ik heb me altijd verbonden gevoeld met het Indische, ook al ben ik geen Indo. Deze voorstelling is geen aanklacht, we laten gewoon zien wat er precies is gebeurd. De feiten zijn al confronterend genoeg. Het is vreselijk hoe Nederland de archipel tot kolonie heeft gemaakt. Waar zit in deze voorstelling dan de lucht? Alles is met veel liefde gemaakt, liefde voor materialen, mensen, gebeurtenissen. Ik ben blij dat we een vorm hebben kunnen geven aan dit deel van de geschiedenis. En dat het er mag zijn.’

december 2019